Fréttablaðið - 02.06.2011, Blaðsíða 22

22 2. júní 2011 FIMMTUDAGUR
Þessa dagana vinnur stjórn-lagaráð að því að semja frum-
varp til nýrrar stjórnarskrár.
Það er löngu tímabært. Í frum-
varpinu verður ákvæði um þjóð-
aratkvæðagreiðslur og hvernig
til þeirra verði stofnað. Senni-
lega verður lagt til að tiltekinn
hluti kjósenda og e.t.v. einnig til-
tekinn hluti alþingismanna geti
óskað eða krafist þjóðaratkvæða-
greiðslu um tiltekin mál. Þetta
verður mikið framfaraskref. Eðli
málsins samkvæmt verða þjóðar-
atkvæðagreiðslur einkum haldn-
ar um mikilvæg álitaefni. Þess
vegna má búast við að þjóðar-
atkvæðagreiðslurnar geti stuðl-
að að því að kjósendur í landinu
verði upplýstari og betur að sér
um brýn álitamál, sem til þessa
hafa einkum verið til umfjöll-
unar meðal stjórnmálamanna.
Það getur líka orðið til að bæta
ákvarðanatöku stjórnvalda.
Nú eru margir kostir við það
fyrirkomulag að almenningur
kjósi trausta og skynsama full-
trúa á þing til að setja land-
inu lög og ákveða hlutina. Mörg
álitamál sem stjórnvöld þurfa að
taka afstöðu til eru flókin. Það
er tímafrekt að kynna sér þau
á fullnægjandi hátt. Hver getur
óskað sér þess að þurfa að setja
sig inn í mál á borð við Icesave-
deiluna, þegar það er hægt að
nota tímann í annað? Eða taka
afstöðu til flókinna breytinga á
smáatriðum í skattalöggjöfinni?
Staðreyndin er sú að frá sjón-
armiði einstaklinga virðist tím-
inn sem fer í að hugsa um sam-
eiginleg málefni okkar oft fara
fyrir lítið. Með því að hugsa
um landsins gagn og nauðsynj-
ar kasta menn tíma sínum á
glæ. Það er margt sem veldur
því. Eitt er að venjulegt fólk er
valdalítið. Ef lesandi þessar-
ar greinar hefur sett sig mjög
vel inn í tiltekið mál, til dæmis
um staðsetningu Landspítal-
ans, eða Vaðlaheiðargöng, eða
tvöföldun Suðurlandsvegar, eða
Sundabraut, svo nokkur dæmi
séu tekin, er líklegast að sú
ágæta þekking sem þessi ábyrgi
og áhugasami borgari hefur
aflað sér komi að litlu gagni
nema svona í spjalli við vini og
kunningja.
Þetta er ein ástæðan fyrir því
að það er gott að velja fólk á þing
til að taka ákvarðanir og setja
sig inn í hlutina. Önnur ástæða
er sú að eftir því sem fólk hefur
eytt meiri tíma í að setja sig
inn í hin samfélagslegu málefni
getur það verið fljótara að átta
sig á nýjum álitaefnum. Þegar
allt kemur til alls virðast stjórn-
mál, öðrum þræði að minnsta
kosti, vera „fag“. Látum fag-
mennina um þetta, er oft sagt.
Og við látum fagmennina um
þetta. Stjórnmálin virðast vera
atvinnugrein, sumir hafa atvinnu
af stjórnmálavafstri jafnvel frá
unga aldri.
En ég vil taka allt annan pól
í hæðina. Almenningur hefur
nefnilega gott af því að „kasta
tíma sínum á glæ“ og hugsa um
landsins gagn og nauðsynjar og
skeggræða hlutina. Auðvitað í
hófi. Þegar allt kemur til alls er
það ekki sæmandi fyrir menn að
lifa lífinu án afskipta eða þátt-
töku í ákvörðunum sem varða
lífshagsmuni þeirra. Sinnuleysi
um slíkt sæmir ekki frjálsu fólki.
Og ég fæ ekki betur séð en að
að halda þjóðaratkvæðagreiðslur
um mikilvæg mál séu góð leið til
þess að vekja fólk upp af doðan-
um. Og knýja það til þess að taka
misvitrar ákvarðanir um málin.
Þá þarf hver og einn kjósandi
sem hefur haft skoðun á hinu erf-
iða máli að standa fyrir máli sínu
gagnvart kunningjum sínum og
vinum í umræðum um málið. Það
hlýtur að vera bæði hollt og gott.
Við höfum lengi haft þing,
sem hefur tekið einmitt mis-
vitrar ákvarðanir um mikilvæg
mál. Stundum virðist það líka
hafa látið sér nægja að taka ekki
ákvarðanir um mikilvæg mál.
Þá hafa ákvarðanirnar að því er
virðist eiginlega bara tekið sig
sjálfar, svo furðulegt sem það
nú er.
Það er enginn skortur á stórum
málum í samtíma okkar. Hér
fyrr voru nefnd fáein dæmi. En
það má bæta nýjum dæmum við.
Spurninguna um lögleiðingu
staðgöngumæðrunar, sem þing-
menn voru næstum því búnir að
hleypa í einum hvínandi hvelli
í gegn fyrir fáeinum vikum.
Spurninguna um hvort við eigum
að viðhafa almennilegt landa-
mæraeftirlit. Hvort við eigum að
banna starfsemi samtaka ef þau
virðast einkum fást við glæpa-
starfsemi. Hvort við eigum að
takmarka botnvörpuveiðar til að
vernda hafsbotninn. Þetta eru
auðvitað bara fáein dæmi.
Að mínu mati eru þau mál
sem hér hafa verið nefnd ekki
endilega öll heppileg fyrir
þjóðaratkvæðagreiðslur. En ég
tel að hugmyndir og fyrirætlanir
stjórnvalda um mál af þessu tagi
verðskuldi hins vegar örugglega
mun ítarlegri og nánari skoðun og
ígrundun af hálfu almennings en
farið hefur fram til þessa.
Ég vil því varpa fram þeirri
hugmynd að í stjórnarskrá verði
ekki aðeins kveðið á um mögu-
leikann á að knýja fram þjóðarat-
kvæðagreiðslur, heldur verði þar
einnig kveðið á um að unnt sé að
kalla saman ráðgefandi þing um
tiltekin mál. Það má hugsa sér að
stjórnvöld þurfi að halda þjóðar-
atkvæðagreiðslur um málefni af
nánar afmörkuðum toga ef 20%
atkvæðabærra manna óska eftir
því. Þá mætti hugsa sér að ef
ekki fást alveg nógu margir til að
óska eftir þjóðaratkvæðagreiðslu
– ef til dæmis aðeins 10–15%
atkvæðabærra manna hafa skrif-
að undir slíka ósk – þyrftu stjórn-
völd að setja á fót ráðgefandi þing
um málið. Ráðgefandi þing yrði
eins konar millileið. Það hefði
mjög stuttan starfstíma. Á þing-
ið yrði valið með vönduðu slembi-
úrtaki, til dæmis 50 einstakling-
ar til að starfa í til dæmis 3 til
5 daga. Þetta ráðgefandi þing –
eins konar kviðdómur eða kvið-
stefna – þyrfti að fá vönduð gögn
um málið frá stjórnvöldum auk
þeirra gagna sem hin opinbera
umræða hlýtur ævinlega að
skila. Og þingið þyrfti að senda
frá sér niðurstöðu um málið, helst
rökstudda.
Búast má við að slík ráðstefna
gæti kostað svolítið fé. Það er allt
í lagi. Það hefur nefnilega marga
kosti í för með sér að kalla til
slíkrar ráðstefnu. Undirbúningur
ráðstefnunnar krefst þess að
stjórnvöld taki saman almenni-
leg gögn um kost og löst á
fyrirhugaðri ákvörðun, því ann-
ars er hætta á að ráðstefnan
leggist gegn ákvörðuninni. Mig
grunar að þetta eitt og sér gæti
verið mjög mikið framfaraskref
í stjórnsýslunni í landinu okkar.
Hið opinbera álit sem ráðstefn-
an sendi frá sér myndi auk þess
verða aðhald fyrir stjórnsýsl-
una og löggjafann. Og síðast en
ekki síst myndi þátttaka í ráð-
stefnunni vera til þess fallin að
mennta þátttakendur og efla með
þeim borgaralegar dyggðir.
Þjóðaratkvæðagreiðslur og ráðgefandi þing
Kringumstæður dýra, umhverfi þeirra, afkomumöguleikar
þeirra, eru mismunandi. Með
tímanum getur það leitt til
mismunar innan tegundarinnar;
mismunur þessi er oft orðinn
arfgengur eins og dæmin sýna,
fiskar vaxa í mismunandi stærð þótt
hafi nóg æti, menn eru misstórir
vexti, misgóðir í kúluvarpi, músík,
ólíkir á litinn, lögun á nefi er
mismunandi, allt getur þetta erfst.
Þ a n n i g g e t u r o r ð i ð
erfðafræði legur munur á
einstaklingum innan tegundarinnar.
Breytileikinn getur verið frá
manni til manns, milli héraða, milli
landa. Sumir lifa af harðneskjuleg
skilyrði, aðrir ekki. Maðurinn lifir
á mörkum – lífvænlegra skilyrða.
Visst úrval hefur til dæmis gert
ákveðnum hópum auðveldara að búa
í Síberíu en öðrum.
Vissar stjórnmálastefnur
afneituðu því, að menn gætu verið
misjafnir að erfðum, menn áttu
þá að vera jafnir við fæðingu, þ.e.
eins. En erfðafræði þessa máls er
bærilega skýr.
Auðvitað eru menn ólíkir að
upplagi, þ.e. erfðum. Og auðvitað
ráða aðstæður mjög hvernig
úr rætist. Breytileiki innan
tegundarinnar homo sapiens er vel
þekktur en hann er ekki af völdum
vondra manna.
Snemma á 20. öldinni loddi mjög
við önnur stjórnmálaöfl sú kenning
að hvíti maðurinn byggi við meiri
greind en dekkri kynstofnar.
Mælitækni og túlkun reyndust
haldlítil vísindi. Sumt var falsað. Í
skólum vestrænna iðnvæddra landa
varð geta til bóknáms aðalviðmið
þegar almenna hæfni átti að
meta. Ó, vei! Verksvit er reyndar
fallegasta tegund af viti. Gott
verksvit þarf til að mæla það.
Auðvitað eru menn misjafnir
að upplagi, en upplagið er afar
erfitt að meta eða mæla, túlkun á
niðurstöðum ennþá flóknari. Hér
er mikið pláss fyrir hleypidóma,
sleggjudóma og fordóma.
Samansetning á hinum fjölmörgu
erfðaþáttum einnar manneskju
gefur heildarútkomu – þá sem
mann varðar kannski um – en þá
samansetningu er ekki hægt að
mæla.
Að ofan var bent á hve ólíkir og
mismunandi við menn værum.
Nú verður að finna út hvernig við
förum að því að lifa saman, svo
ólíkir sem við erum.
Við reynum að samræma alla
hluti – það er svo hagkvæmt – og
réttlátt! – samræmt er námsefni
skóla, stærð banana á markaði,
klæðaburður nemenda, tímasetning
á upphafi skóladags. Varla getur
samræming allra málaflokka verið
góð fyrir alla – svo ólík sem við
erum innbyrðis.
Við erum dálítið
ólík innbyrðis
Samfélagsmál
Valgarður
Egilsson
læknir
Stjórnarskrá
Þorbergur
Þórsson
hagfræðingur
En ég vil taka allt annan pól í hæðina.
Almenningur hefur nefnilega gott af því
að „kasta tíma sínum á glæ“ og hugsa um
landsins gagn og nauðsynjar og skeggræða hlutina.
Auðvitað í hófi.
Stilling hf. | Sími 520 8000
www.stilling.is | stilling@stilling.is
Sjá nánar á: stil l ing.is/hjolafestingar
ÞÚ SPARAR
2.595
TILBOÐ
11.400
VERÐ ÁÐUR
13.995
AFMÆLISTILB
OÐ
TAKMARKAÐ MAGN
Hjólafestingar
Fylgist með störfum Stjórnlagaráðs og hafið áhrif á endurskoðun stjórnarskrár lýðveldisins.
Bein útsending frá sameiginlegum fundi ráðsins er á hverjum fimmtudegi kl. 13 á vefsíðu ráðsins:
www.stjornlagarad.is. Fundirnir eru opnir almenningi. Öll gögn ráðsins má finna á vefsíðunni.
Stjórnarskrá lýðveldisins varðar okkur öll
Stjórnlagaráð, Ofanleiti 2, 103 Reykjavík - sími: 422-4400 - netfang: skrifstofa@stjornlagarad.is - vefslóð: www.stjornlagarad.is
Vefslóð Stjórnlagaráðs: www.stjornlagarad.is