Fréttablaðið - 11.08.2011, Side 18

18 11. ágúst 2011 FIMMTUDAGUR
Sigmundur Davíð Gunnlaugs-son, alþingismaður og formað-
ur Framsóknarflokksins, skrifaði
á dögunum ágæta grein í Frétta-
blaðið um miðbæ Reykjavíkur.
Það heyrir til undantekninga að
íslenskir þingmenn láti sig borgina
einhverju varða. Þeir sem fylgst
hafa með öflugri og málefnalegri
umræðu um þróun borgarinnar, og
borga yfirleitt, undanfarin misseri,
vita þó að Sigmundur Davíð hefur
lagt til hennar mikilvægan skerf.
Hann hefur fært okkur sannfær-
andi, hagfræðileg rök fyrir því að
það er óskynsamlegt að rífa niður
gömul hús í gömlum miðbæjum í
stórum stíl, hvað þá að leyfa þeim
að grotna niður.
Of stórvirkt tæki
Sigmundur Davíð rekur ágætlega
í grein sinni hvernig hér í Reykja-
vík varð til „sterkur öfugur hvati“
sem umbunaði þeim sem keyptu
upp gömul hús til að rífa þau, og
byggja stór hús í staðinn, en refs-
aði hinum sem gerðu upp sín gömlu
hús sem hefði þó átt að auka verð-
mæti húsanna og næsta umhverf-
is og þar með miðbæjarins, ef allt
hefði verið með felldu.
Rétt er að halda því til haga að
fyrir 10 árum kepptist borgar-
stjórnin við að koma í veg fyrir
að stóru verslunarmiðstöðvarnar,
Kringlan og Smáralind, gerðu end-
anlega út af við verslun og mannlíf
í gamla miðbænum. Þróunaráætl-
un um eflingu miðborgarinnar,
sem samþykkt var aldamótaárið
2000, fól í sér miklar uppbygging-
arheimildir á nokkrum miðborg-
arreitum. Til að liðka fyrir keypti
borgin fjölda lóða, einkum milli
Hverfisgötu og Laugavegs, seldi
þær til fjárfesta, með leyfi fyrir
sameiningu þeirra í stórum stíl og
fyrirheit um stóraukið nýtingar-
hlutfall.
Eftir á að hyggja virðast borgar-
yfirvöld hafa sett af stað of stór-
virk tæki til efla miðborgina. Þar
sem nýir miðborgarkjarnar áttu að
rísa blasir við auðn og niðurnídd
hús. En þar sem náðist að byggja
ný miðborgarhús virka þau nokkr-
um númerum of stór fyrir hina
smásköluðu Reykjavíkurbyggð.
Dagsektir gegn niðurníðslu
Við Sigmundur Davíð erum áreið-
anlega sammála um þetta. Hins
vegar get ég ekki annað en mót-
mælt þeim boðskap í grein Sig-
mundar Davíðs að allt hafi verið
gert til að „snúa þróuninni við“
meðan hann sat í skipulagsráði
árin 2008 til 2010 en síðan, eftir að
meirihluti Besta flokksins og Sam-
fylkingarinnar tók við fyrir rúmi
ári, hafi ekkert gerst.
Í grein sem ég skrifaði fyrir
Fréttablaðið fyrir þremur mánuð-
um vakti ég athygli á því að meiri-
hluti skipulagsráðs samþykkti í
vor að taka róttækara skref gegn
niðurníðslu húsa í miðborginni en
aðrir meirihlutar hafa vogað sér. Í
yfirlýsingu ráðsins, frá því í byrj-
un maí, segir að ekki verði lengur
hikað við að beita dagsektum og
öðrum þvingunarúrræðum, svo
sem nauðungarsölu, gagnvart eig-
endum niðurníðsluhúsa og lóða ef
þeir sinna ekki áskorun byggingar-
fulltrúa um úrbætur. Dagsektirn-
ar geta orðið allt að 50.000 krón-
um á dag. Þar er einnig tekið fram
að við beitingu sekta og þvingun-
arúrræða verði ekki tekið tillit
til þess hvort slæmt ásigkomulag
fasteigna megi rekja til heimilda í
deiliskipulagi eða mögulegra óska
lóðarhafa um breytingar á skipu-
lagi enda séu engar heimildir fyrir
því í lögum að slíkar aðstæður veiti
lóðarhöfum rétt á að sinna viðhaldi
fasteigna illa eða ekki.
Það er varla hægt að hafa skila-
boð stjórnvalda skýrari. Borgar-
yfirvöld hefðu þurft að setja fram
slíka yfirlýsingu fyrir löngu. Af
hverju beitti Sigmundur Davíð sér
ekki fyrir því um leið og hann var
kjörinn í skipulagsráð fyrir þrem-
ur árum?
Sigmundur Davíð á líka að
vita manna best að nýr meiri-
hluti kemur aldrei að auðu blaði.
Það er ævinlega búið að taka ótal
ákvarðanir af fyrri borgarstjór-
num, áreiðanlega í góðri trú, sem
binda hendur þeirra sem taka
við. Borgar yfirvöld geta ekki
þurrkað pólitískar ákvarðanir og
skuldbindingar út og kallað yfir
sig heilan lögfræðingaskara með
himinháar skaðabótakröfur. Sjóðir
borgarinnar eru ekki mjög digrir
þessa dagana.
Víðtæk bótaskylda
Eitt af því sem gerir skipulags-
yfirvöldum í Reykjavík mjög erf-
itt fyrir er hinn sterki „óefnislegi
eignarréttur“ sem virðist vera
tryggður í bak og fyrir með gild-
andi skipulagslögum. Í 51. grein
skipulags- og byggingarlaga er
kveðið á um að ef gildistaka skipu-
lags leiðir til þess að „nýtingar-
möguleikar“ fasteignar rýrni,
geti sá sem telji sig verða fyrir
slíku tjóni sótt skaðabætur í sjóði
viðkomandi sveitarfélags. Þetta
ákvæði hefur verið kallað „hlut-
læg bótaregla“. Nýtingarhlutfallið
sem borgin skilgreinir og útdeilir
með deiliskipulagi, á landi sem hún
á yfirleitt sjálf, er álitið vera eign
lóðarhafans. Um aldur og ævi! Og
eignarrétturinn er varinn í stjórn-
arskránni.
Sakleysislegt lögfræðihugtak
hefur leitt til þess að þegar sveit-
arstjórn hefur heimilað bygging-
armagn í gildandi deiliskipulagi,
hafa lóðarhafa í raun verið færð
eignarréttindi á silfurfati sem
geta gengið kaupum og sölum og
jafnvel verið veðsett. Það hefur
átt sinn þátt í því að sumar lóðir
í miðbænum eru veðsettar upp úr
öllu valdi þótt ekkert hafi verið
framkvæmt á lóðinni. Ákvæð-
ið hefur með öðrum orðum gert
verslun með heimildir fyrir bygg-
ingarmagni eða nýtingarhlutfalli
gróðavænlega og það hefur meðal
annars leitt til eins konar pattstöðu
sem ríkir á allt of mörgum lóðum í
miðbænum og víðar.
Fagfólkið sem vinnur á skipu-
lagssviði Reykjavíkur hefur
lengi gert sér grein fyrir ógöng-
unum sem þessi íslenska lög-
fræði leiðir til og hversu mikil-
vægt er að ákvæðinu verði
breytt. Undanfarin misseri hefur
nefnd alþingismanna á vegum
umhverfisráðuneytisins unnið að
breytingum á skipulagslögum. Í
ítarlegri umsögn sem Skipulags-
og byggingarsvið Reykjavíkur-
borgar sendi nefndinni í mars í
fyrra var vakin athygli á vand-
anum sem bótareglan í núverandi
mynd veldur sveitarfélögunum.
Í umsögninni er að auki vakin
athygli á að þessi víðtæka bóta-
skylda á ekki hliðstæðu í norræn-
um skipulagslögum.
Því miður treysti nefndin sér
ekki til að endurskoða bótaregluna
og breyta til samræmis við nor-
ræna skipulagslöggjöf. Bótareglan
er óbreytt í nýjum skipulagslögum
sem Alþingi samþykkti í septem-
ber í fyrra. Við þurfum því enn um
sinn að búa við hana. Það breytir
samt ekki því að borgaryfirvöld
ætla sér að snúa öfugþróuninni
við. Til þess þarf mikla lagni og
nokkra áræðni. Núverandi borgar-
stjórn býr yfir hvoru tveggja.
En þarna var og er tækifæri
fyrir þingmanninn Sigmund Davíð
til að beita sér á þingi. Í grein sinni
segir hann að með skynsamlegu
og hvetjandi skipulagi megi snúa
þróuninni hratt. En skipulagið
getur tæplega verið skynsamlegt,
eða hvetjandi á réttan hátt, nema
skipulagslögin séu það líka.
Öfugþróun snúið við
Það er ástæða til að fagna grein dr. Magnúsar Magnússonar í
Fréttablaðinu þann 10. ágúst á
bls. 16 sem hann kallar ,Trúmál
og tungumál“. Of sjaldan láta
háskólaprófessorar utan guð-
fræði- og trúarbragðafræðideild-
ar sig trúmál varða. Það er miður
því öll opinber umræða ætti að
geta leitt til aukins skilnings á
viðfangsefninu. Í greininni lýsir
hann áhyggjum sínum: Framsetn-
ing á trúarlegu efni á Íslandi sé
of einhliða. Bendir hann réttilega
á að ekki hefur farið mikið fyrir
gagnrýninni umræðu um trúmál á
Íslandi. Slíka umræðu þarf að efla
og er ég honum sammála hvað það
varðar.
En forsenda slíkrar umræðu
hlýtur að vera að hún fari fram
á jafningjagrundvelli. Prófessor
sem skrifar um trúmál og tungu-
mál verður að gæta að eigin
tungutaki. Við erum svo heppin
í dag að fá að búa við fjölbreytni
í samfélaginu hvað lífsskoðan-
ir og menningu varðar. Sú fjöl-
breytni fær staðist svo lengi sem
við gætum þess öll að draga ekki
hvort annað í dilka. Hér er ábyrgð
háskólaprófessora mjög mikil.
Inntak greinarinnar verður
ekki skilið öðruvísi en svo að
Magnús Magnússon hafi verið
sá eini sem staddur var á 1.000
manna samkomu í Háskólabíói
sem ekki var hafður að fífli, enda
hann einn fárra sem hafi haft
menntun til að skilja það sem
fram fór. Því miður var ég ekki
staddur á umræddri samkomu, þá
hefðum við að minnsta kosti verið
tveir! Nei, í allri alvöru, ef gagn-
rýnin umræða á að skila sér sem
rýni til gagns verðum við að taka
hvort annað alvarlega og haga
tungutaki okkar á þann veg að
þeim sem er á annarri skoðun sé
ljóst að hann er tekinn alvarlega í
sínum veruleika.
Í greininni vitnar Magnús í
samtal við ónafngreindan guð-
fræðing við HÍ. Ef rétt er haft
eftir af hálfu Magnúsar er um
alvarlegar aðdróttanir í garð guð-
fræði- og trúarbragðafræðideild-
ar Háskóla Íslands að ræða. Hann
heldur því fram að þau sem starfa
á vettvangi þjóðkirkjunnar séu
ekki fær um að setja fram gagn-
rýni í garð þess hvernig aðrar
kristnar kirkjudeildir starfa. Eins
og alþjóð veit hafa flestöll sem
starfa fyrir þjóðkirkjuna numið
við HÍ. Vont væri ef satt reynd-
ist að gagnrýn hugsun væri ekki
kennd við HÍ og þarf Magnús að
færa nánari rök fyrir því! Hitt er
rétt að lítið fer fyrir umræðu um
trúmál almennt, kannski af því
að okkur hættir til að halda að
umburðarlyndi felist í afskipta-
leysi. Hér er úrbóta þörf og grein
Magnúsar þörf áminning þar að
lútandi.
Rannsóknaprófessor og tungutak
Skipulagsmál
Hjálmar
Sveinsson
varaformaður
skipulagsráðs
Trúmál
Pétur Björgvin
Thorsteinsson
djákni í Glerárkirkju
og formaður
AkureyrarAkademíunnar
En skipulagið getur tæplega verið skyn-
samlegt, eða hvetjandi á réttan hátt,
nema skipulagslögin séu það líka.
Um náttúrurétt
Fullveldi Íslands hefur verið ofarlega á baugi í
umræðunni um, hvort Ísland
skal gerast aðili að Evrópusam-
bandinu. Hér er ekki ætlunin
að brjóta fullveldishugtakið
til mergjar, heldur víkja að
skyldri spurningu, þ.e. hvort til
eru náttúrulegir meginstafir
laga er æðri séu settum lögum.
Íslenzk lög hafa verið talin
gilda um athafnir íslenzkra
þegna svo langt sem fullveldi
íslenzka ríkisins nær, og lög
ríkja eru yfirleitt talin hald-
ast í hendur við fullveldisrétt
þeirra, en alþjóðalög voru talin
gilda um athafnir ríkja en ekki
einstaklinga.
Þessi heimsmynd laga og
réttar hefur þó verið að riðl-
ast, ekki sízt fyrir tilverknað
kenninga um náttúrurétt. Þær
ganga út á, að unnt sé að gera
greinarmun á réttu og röngu
án þess að sækja svarið í sett
lög.
Í Nürnberg 1945 voru þýzk-
ir stríðsglæpamenn dæmdir
fyrir grimmdarverk framin á
árunum 1939-45 með vísan til
æðri ólögfestra náttúrulegra
meginstafa. Ekki dugði hinum
ákærðu að bera fyrir sig að
þeir hefðu verið að framfylgja
settum lögum þýzka ríkisins.
Réttarþróun gengur í þá
átt, að alþjóðalög gildi ekki
eingöngu um athafnir ríkja,
heldur einnig um menn og
athafnir þeirra eða m.ö.o.
að þau tryggi mannréttindi.
Harðstjórar sem gerzt hafa
sekir um grimmdarverk geta
ekki lengur skýlt sér á bak
við „ónáttúruleg“, manngerð
hugtök, eins og „ríki“ og „full-
veldi“. Allsherjarlögsaga dóm-
stóla, þ.e. lögsaga sem óháð
er landamærum ríkja, hefur
hlotið vissa viðurkenningu.
Yfirmaður útrýmingarbúða
Þriðja ríkisins, Adolf Eich-
mann, flúði í stríðslok til Arg-
entínu og fór þar huldu höfði,
en leynilögregla Ísraels hafði
upp á honum og flutti hann
til Ísraels, þar sem hann var
dæmdur og síðan hengdur
1962. Augusto Pinochet, fyrr-
verandi einræðisherra Chile,
var handtekinn í Bretlandi
1999 og réttur settur yfir
honum. Á vegum Sameinuðu
þjóðanna var 2002 settur á
laggir Alþjóðlegur glæpadóm-
stóll (ICC) með aðsetri í Haag
er hefur lögsögu hvarvetna.
Er það gífurleg réttarfarsleg
framför og sigur réttlætis.
Misgjörðir pótentáta gegn
eigin þegnum teljast ekki
lengur innanríkismál ein-
göngu heldur getur dómstóll-
inn ákært þá – t.d. Milosevic,
Karadzic, Mladic, Gaddafí
og Assad – fyrir þjóðarmorð
og glæpi gegn mannkyni og
dæmt til refsingar.
Í Um lög og lögfræði (Rvík
2003/2007) segir Sigurður Lín-
dal á bls. 65:
„Málum er miklu fremur
þannig háttað, eins og Ari-
stóteles benti á, að eðlis-
rétturinn er útfærður í settu
réttarreglunum. Af þessu
leiðir að sérhver grundvall-
arregla eðlisréttarins öðlast
fulla viðurkenningu sem virk
lagaregla með formlegri lög-
helgun þeirra stofnana þjóð-
félagsins sem ákvarða gildi
laga.“ Vissulega er það rétt,
en það dugir ekki til, þegar
glæpamenn hafa rænt ríkis-
valdinu. Ummæli sín birt-
ir Sigurður eins og um hans
eigin hugsanir sé að ræða, en í
reynd er hann að þýða norsk-
an texta Davids R. Doublets
og Jans Fridthjofs Bernts í
Retten og vitenskapen (Berg-
en 1992/1993), sem hann hefur
tekið traustataki. Norðmenn-
irnir segja á bls. 139:
„Det er snarere slik, som
allerede Aristoteles påpekte,
at naturretten finnes nedfelt
i enhver positiv rett. Dette
utgangspunkt medförer at
enhver naturrettslig grunn-
setning får sin autoritative
anerkjennelse gjennom de
enkelte autoriseringssystemer
som positiv rett.“
Allt sem Sigurður Líndal
hefur um náttúrurétt að segja
eru sex blaðsíður þýddar úr
norsku fræðiriti, sem er fullt
af missögnum. Gagnrýnis-
laust gleypir hann við hinum
norsku rangfærslum. Ástæð-
an getur naumast verið önnur
en að sjálfur hefur hann ekki
þroskazt til sjálfstæðrar lög-
fræðilegrar hugsunar. Fræði-
mennska hans er sýndar-
mennska. Norðmennirnir
lýsa ekki kenningu sinni um
náttúrurétt sem réttarkenn-
ingu. Þeir staðhæfa, að nátt-
úruréttarleg skuldbinding sé
eingöngu af siðrænum toga og
henni verði því einungis haldið
fram með siðrænum meðulum,
þ.e. ekki með því að beita lík-
amlegu valdi. Í þýðingu sinni
segir Sigurður því: „Reglum
eðlisréttarins fylgir ekkert
annað en aðhald siðferðisins.“
Náttúrurétti hefur vissulega
áður verið lýst þannig, þótt
það sé staðlausir stafir. Helzti
andmælandi náttúruréttar,
Hans Kelsen, fullyrti í Gen-
eral Theory of Law and State
(Harvard 1945/2006) á bls.
411, að náttúruréttur sé skipan
sem „ekki aðeins lætur vera
að mæla fyrir um líkamlega
nauðung, heldur raunverulega
hlýtur að banna líkamlega
nauðung meðal manna“. Öfl-
ugasti málsvari náttúrurétt-
ar nú á dögum, John Finnis,
staðhæfir hins vegar í Nat-
ural Law and Natural Rights
(Oxford 1980/2005) á bls. 29 að
með þessu sé gefin afskræmd
mynd af náttúrurétti, enda
hafi hún ekki stoð í heim-
ildarritum. Hann segir á bls.
260, að „í þessari veröld, eins
og hún er, kann réttlæti að
þarfnast þess að vera tryggt
með líkamlegu valdi; mis-
brestur á því að freista þess
að veita með líkamlegu valdi
viðnám gegn eyðileggingu og
rupli innrásarherja, ræningja
og þeirra sem af þvermóðsku
virða lög að vettugi er jafnan
réttlætisbrestur. Ef ´virkni´ er
stillt upp sem andstæðu (eins
og hún þarf ekki að vera) ´rétt-
lætis´, er líkamlegt vald ekki
eingöngu spurning um virkni.“
Lög og réttur
Sigurður
Gizurarson
hæstaréttarlögmaður
Allsherjarlög-
saga dómstóla,
þ.e. lögsaga sem óháð
er landamærum ríkja,
hefur hlotið vissa viður-
kenningu.
FRÉTTIR VIÐSKIPTI ÍÞRÓTTIR LÍFIÐ UMRÆÐAN
MEIRA AF LANDSBYGGÐINNI
Meira sjónvarp, meira útvarp, meiri fréttir, meiri upplýsingar, meiri umræða,
meira líf, meiri íþróttir, meiri virkni, meira úrval. Þú færð meira af öllu á Vísi.