Morgunblaðið - 07.03.2009, Blaðsíða 32

32 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. MARS 2009
HÚN hefur varla far-
ið fram hjá nokkrum
manni sú ósanngjarna
umfjöllun sem Davíð
Oddsson, formaður
bankaráðs Seðlabank-
ans, hefur fengið síðustu
misseri.
Þetta hefur meðal
annars kristallast í
þeirri herferð núverandi ríkisstjórnar
þar sem helsta verkefni í því að „slá
skjaldborg um heimilin“ er að koma
Davíð úr Seðlabankanum og hefur Jó-
hanna Sigurðardóttir verið send út af
örkinni af Ingibjörgu Sólrúnu Gísla-
dóttur til að framfylgja þeim lang-
þráða draumi hennar að koma höggi á
Davíð.
Fólkið og heimilin í landinu skipta
litlu máli og þurfa að bíða betri tíma
þar sem öll orka Samfylkingarinnar
fer í þetta „verkefni“ – enda búið að
slíta heilli ríkisstjórn og mynda
stjórnmálakreppu ofan í fjár-
málakreppu til að fylgja þessu eftir.
Samfylkingin hefur í þessu verkefni
sínu notið stuðnings margra og það er
ekkert launungarmál að vissir fjöl-
miðlar, fjölmiðlamenn og pistlahöf-
undar hafa haft Davíð á heilanum ár-
um saman og eftir að
viðskiptabankarnir hrundu hefur afar
mörgum hentað vel að beina reiði og
æsingi annarra að Seðlabankanum.
Frá bankahruni endurtóku menn í
fjölmiðlum dag eftir dag að seðla-
bankinn hefði „ekki varað stjórnvöld
við“ og auk þess „brugðist eftirlits-
hlutverki sínu“ að ógleymdum þeim
ásökunum að Davíð, sem með sitt lög-
fræðipróf og yfir 20 ára hagstjórn-
arreynslu, væri með öllu óhæfur í
starf seðlabankastjóra þar sem hann
starfaði við hlið hagfræðinga með yfir
50 ára reynslu.
Það var þó ekki fyrr en seðla-
bankastjóri ávarpaði Viðskiptaráð um
miðjan nóvember sem landsmenn
fengu að heyra að bankinn hafði held-
ur betur varað stjórnvöld við – og vak-
in var athygli á því að eftirlitshlutverk
bankans hafði nær áratug áður verið
fært til fjármálaeftirlits-
ins. Hendur Seðlabank-
ans voru því bundnar
hvað það varðar.
Þeir sem hæst höfðu
gagnrýnt bankann
þögnuðu í hálfan dag en
tóku svo þá línu að
óeðlilegt væri að seðla-
banki svaraði fyrir sig
með þessum hætti!
Eftir fyrrnefndan
fund Viðskiptaráðs tók
sami söngurinn við:
Bankinn brást, hann
varaði ekki við. Seðlabankastjóri
stýrði ríkisstjórn þegar bankarnir
voru seldir á sínum tíma, þetta hlýtur,
nei þetta verður að vera honum að
kenna.
Þá vekur einnig athygli að Rík-
issjónvarpið lætur gjarnan systur for-
stjóra eins stærsta fjármálafyrirtækis
landsins segja fréttir af stjórnmála-
umræðum um seðlabankann og við-
skiptalífið og einhvern veginn virðist
henni flest benda til þess að ábyrgðin
á stöðu fyrirtækja sé annars staðar en
hjá stjórnendum þeirra. Hér er ekki
ætlunin að gera lítið úr viðkomandi
fréttamanni heldur einungis benda á
þá staðreynd að vensl og hags-
munatengsl ná út fyrir fjármálastofn-
anir og endurskoðunarskrifstofur.
Stjórnendur umræðuþátta halda
sjálfir úti harðskeyttum heimasíðum
þar sem seðlabankanum og banka-
stjóra hans eru send skeytin dag eftir
dag. Þess á milli fara síðuhaldarar svo
og stjórna umræðuþáttum um þjóð-
mál og velja þangað þá sem þeim líkar
til að þylja þulur sínar.
Margir einkafjölmiðlar landsins eru
enn undir sömu stjórn og áður, og
þeir áhrifamestu enn í eigu sömu aðila
og fóru mikinn í útrás og banka-
rekstri. Allir sjá hvaða hagsmuni þeir
hafa af því að athygli og reiði beinist
að opinberum aðilum en ekki annað.
Og við þessar aðstæður eru svo
gerðar skoðanakannanir um traust á
einstaklingum. Á stjórnmálamönnum
sem geta svarað fyrir sig á hverjum
degi og svo þessum embættismanni,
sem undir samfelldum árásum mán-
uðum saman hefur haldið eina ræðu
og skrifað eitt bréf sem fæstir hafa
heyrt eða séð í heild, og hvorugt var
víst við hæfi að mati álitsgjafanna.
Gamlir samherjar hans á þingi skjálfa
og nötra af hræðslu.
Alveg er það nú magnað, að sama
fólkið og bölvar nú útrásarvíking-
unum í sand og ösku, heldur sam-
viskusamlega áfram að bergmála
sönginn sem fjölmiðlar og pistlahöf-
undar í eigu sömu útrásarvíkinga
reyndu að innræta landsmönnum ár-
um saman.
Það merkilegasta í þessu er að fáir
virðast tilbúnir að fjalla um peninga-
málastefnuna og þau lög sem Seðla-
bankinn fylgir. Nú er flokksskrifstofa
Samfylkingarinnar farin að skrifa
lagafrumvörp fyrir þingflokkinn og
mun eitt þeirra, svokallað Seðla-
bankafrumvarp, verða afgreitt í vik-
unni. Það frumvarp snýst að mestu
leyti um að víkja núverandi banka-
stjórnum úr starfi, gera Seðlabank-
ann að pólitískri stofnun, svipta hann
nánast öllu sjálfstæði. Höfundur
frumvarpsins tekur lítið á peninga-
málastefnunni, enda virðist hún al-
gjört aukaatriði í stríðinu.
Auðvitað er peningamálastefnan
sem slík, og þá Seðlabankinn í heild,
ekki hafin yfir gagnrýni og í raun má
efast um einkarétt hins opinbera á því
að prenta peninga. En það er ekki það
sem andófsmenn Davíðs hafa í huga
þegar kveikt er á sjónvarpsmyndavél-
unum og Samfylkingin, fjölmiðla-
menn, pistlahöfundar og sérvaldir
prófessorar eru ekki með hana í huga
þegar þeir engjast af geðshræringu
og reyta hár sitt af reiði – heldur ein-
göngu Davíð.
Og í þessu stríði virðast heimilin í
landinu skipta litlu máli.
Þráhyggjan um Davíð
Gísli Freyr Valdórs-
son skrifar um Dav-
íð Oddsson og and-
ófsmenn hans
» Stjórnendur um-
ræðuþátta halda
sjálfir úti harðskeyttum
heimasíðum þar sem
Seðlabankanum og
bankastjóra hans eru
send skeytin dag eftir
dag.
Gísli Freyr Valdórsson
Höfundur er stjórnmálafræðinemi
og blaðamaður.
ALDREI hefur tek-
ist að slá neinu föstu
um orsakir geð-
sjúkdóma. Þeim fjölgar
stöðugt sem stríða við
geðheilsubrest. Um-
ræðan hefur opnast og
fólk leitar sér aðstoðar í
meiri mæli. Tegundum
geðlyfja, bæði þung-
lyndis- og geðrofslyfja, fjölgar og þau
verða dýrari. Notkun lyfjanna eykst,
geðlæknum og heilbrigðisstarfs-
mönnum fjölgar og öryrkjum fjölgar.
Ný geðrofslyf (sturlunarlyf) komu á
markaðinn fyrir tæpum þremur ára-
tugum. Birtingarmyndir verkana og
aukaverkana þeirra lyfja voru aðrar
en áður þekktust. Almenningur og
læknar trúðu að lausn í meðferð geð-
sjúkra væri loks fundin. Síðar kom í
ljós að nýju lyfin hafa aðrar verkanir
og afleiðingar, ekki jafn sýnilegar og
af neyslu gömlu lyfjanna, sem ollu
m.a. óafturkræfum taugaskemmdum.
Nýju lyfin hafa áhrif á efnaskipti lík-
amans, geta hækkað kólesteról í blóð-
inu, valdið sykursýki og öðrum lík-
amlegum truflunum sem minnka
lífslíkur og lífsgæði.
Mörg geðrofslyf hamla 70-90% af
svokölluðum D2-taugamóttökurum
sem taka upp dópamín í heila. Starf-
semi framheilans mótar m.a. per-
sónuleikann. Áhyggjur af framtíð, nú-
tíð og fortíð stýrast þar, svo og
hugmyndaflug og sjálfsvitund; hver
er ég og hvað stend ég fyrir. Með því
að hamla upptöku dópamíns sljóvgast
vissar tilfinningar. Fyrir marga er
það gott, áhyggjur og hræðsla minnk-
ar og menn velta sér ekki allt of mikið
upp úr liðinni eða ókominni tíð.
Minnkandi upptaka dópamíns hjálpar
einnig þeim sem eru of varir um sig,
þeir verða ekki eins uppteknir af um-
hverfinu og hættum sem þar kynnu
að leynast. Næmi fyrir fjandmönnum
og ofsóknarkennd helst innan vel-
sæmismarka. Hömlun dópamínupp-
töku hefur líka áhrif á stjórn hreyf-
inga.
Heilinn aðlagar sig stöðugt að
breyttum aðstæðum. Hann breytist
við hugsun eða iðju og við umhverf-
isáreiti. Allt sem við upplifum, hvort
sem er streita, áföll, ofbeldi, fall í virð-
ingu, sigrar eða lærdómur, hefur
áhrif á heilastarfsemina. Allt sem við
setjum í okkur hefur líka áhrif, hvort
sem það er fæða, vímuefni eða geðlyf.
Lítil eða mikil hreyfing hefur líka
áhrif á starfsemi heilans. Fólk virðist
ekki vera nógu vel upplýst um alvar-
legar afleiðingar þess að hætta
snögglega einhverju sem heila-
starfsemin hefur „búið við“ daglega.
Ef t.d. efni sem hindrar upptöku dóp-
amíns hætta að berast heilanum,
verður upptaka dómamíns alltof hröð,
með alvarlegum afleiðingum. Þar
sem heilinn breytist sífellt, nægir
ekki að redda málunum með því að fá
gamla skammtinn aft-
ur.
Allir geta veikst á
geði. Vegna þess að
ekkert hefur verið
sannað varðandi orsök
geðsjúkdóma, þarf fólk
að fá að vera meira með
í ráðum um hvers konar
aðstoð það hefur kost á.
Þetta á sérstaklega við
núna þegar margir eiga
í erfiðleikum; eru að
missa eigur sínar, hlut-
verk og tilgang. Við verðum að hafa
fleiri kosti en geðlyf til að þola það
álag sem framundan er hjá þjóðinni.
Lyfin geta hjálpað fólki að ná tökum
á tilverunni og margir velja að taka
lyf vitandi um verkanir þeirra bæði
til skemmri og lengri tíma. Hver og
einn á að fá að vega og meta hvað
skiptir mestu máli í hans lífi. Frá
1950 hafa geðlyf verið aðalmeðferðin
við geðheilsubresti í vestrænum
samfélögum. Fleiri og fleiri rann-
sóknir draga í efa langtímaárangur
geðlyfja og það skiptir ekki máli
hvort það eru þunglyndislyf eða geð-
rofslyf. Stjórnvöld hafa lykilhlut-
verki að gegna við að veita fjölbreytt-
ari leiðum brautargengi. Ef aðeins er
veðjað á eina leið, kemst hún í einok-
unarstöðu og sé hún lyfjameðferð,
hagnast eigendur lyfjafyrirtækjanna
kannski mest.
Geðlyf verða alltaf valkostur fyrir
þá sem eiga í geðrænum erfiðleikum.
En kannski verður að nota þau með
meiri aðgát og varúð. Dýralæknar
gefa t.d. hræddum dýrum svipuð lyf
og geðrofslyf aðeins í stuttan tíma
þegar dýr verða ofsahrædd og þurfa
að jafna sig. Ekki viljum við nota
geðrofslyfin eins og Rússar gerðu til
að þagga niður í pólitískum andstæð-
ingum. Ekki viljum við heldur nota
geðlyf til að fólk sætti sig við óþol-
andi ástand eða aðstæður. Lyf sem
hafa áhrif á heilastarfsemina hafa
áhrif á mennsku okkar og skiptir þá
engu hvort lyfin eru lögleg eða ólög-
leg – þau breyta starfsemi heilans.
Það eru mannréttindi að fá að ráða
yfir eigin líkama og hugsun. Við eig-
um að nota þekkingu okkar á heila-
starfseminni og taka þátt í verk-
efnum sem hafa áhrif á hugsun,
sjálfstraust og trú á eigin áhrifamátt.
Lýðræði, tjáningarfrelsi, jafnrétti,
réttlæti og þjóðfélagsgerð hefur
áhrif á heilastarfsemina. Með því að
fá að taka virkan þátt í endurbygg-
ingu íslensks samfélags, höfum við
jafnframt áhrif á eigið geð og ann-
arra, og samfélagið í heild.
Geðlyf við efna
(hags)ójafnvægi
Elín Ebba Ás-
mundsdóttir skrifar
um meðferð við
geðsjúkdómum
Ebba Ásmundsdóttir
» Lýðræði, tjáning-
arfrelsi, jafnrétti,
réttlæti og þjóðfélags-
gerð hefur áhrif á heila-
starfsemina.
Iðjuþjálfi/dósent við HA og
þróunarstýra Hlutverkaseturs
Í BYRJUN „Átjánda
brumaire Lúðvíks
Bónaparte“ rifjar Karl
Marx upp þá skoðun
heimspekingsins He-
gels „að allir miklir at-
burðir og persónur ver-
aldarsögunnar komi
með nokkrum hætti
tvisvar fyrir“ og bætir
síðan við: „í fyrra skiptið sem harm-
leikur, í síðara skiptið sem skrípa-
leikur“. Titillinn vísar til hins sögu-
fræga dags 9. nóvember 1799 þegar
Napóleon Bónaparte rændi völdum í
Frakklandi. Marx freistar þess að
sýna hvernig félagslegar og pólitísk-
ar kringumstæður þar í landi hálfri
öld síðar urðu til þess að bróðursyni
Napóleons, Lúðvík Bónaparte, tókst
að herma valdarán föðurbróður síns
eftir og „gerðu afkáralegum miðl-
ungsmanni fært að leika hlutverk
hetjunnar.“
Davíð Oddssyni fyrrverandi for-
sætisráðherra og formanni Sjálf-
stæðisflokksins verður seint jafnað
við Napóleon Bónaparte – til þess eru
atburðir og persónur á Íslandi of
smáar í hinu stóra samhengi verald-
arsögunnar. Ekki verður heldur um
hann sagt að honum svipi til bróð-
ursonarins, þessa einfaldasta manns
Frakklands sem „öðlaðist marg-
brotnari þýðingu en nokkur annar“
einmitt vegna þess að „hann var ekk-
ert“ og gat þannig „táknað allt annað
en sjálfan sig“ svo notuð
sé lýsing Marx. Þegar
horft er yfir feril Davíðs
Oddssonar má þó til
sanns vegar færa að
fyrri hluti ferilsins hafi
að endingu kallað harm-
leik yfir íslensku þjóð-
ina og sá síðari snúist
upp í skrípaleik sem
varla á sér hliðstæðu. Í
þessum takmarkaða
skilningi virðist sögu-
skoðun Hegels með fyr-
irvara Marx eiga við í
tilfelli Davíðs.
En hvað sem veraldarsögunni líður
er Davíð Oddsson óumdeilanlega stór
á íslenskan mælikvarða – skarp-
skyggn og slyngur valdsmaður sem
sat lengur á stóli forsætisráðherra en
dæmi eru um í sögu lýðveldisins.
Davíð er raunar eins og tveir menn:
framan af stjórnmálaferli hans geisl-
uðu frá honum persónutöfrar og
kímnigáfa í bland við afburða dugnað
og stjórnkænsku en þegar á leið tók
að bera á skapofsa og óþolinmæði uns
hann þraut örendið og hætti af-
skiptum af stjórnmálum. Með breyt-
ingum á lögum sem endurspegluðu
helmingaskiptareglu fjórflokksins
hvarf hann hljóðlaust inn í Seðla-
banka Íslands sem hefur löngum ver-
ið athvarf fyrir uppgjafarstjórn-
málamenn.
Eftir að Davíð Oddsson kom í
Seðlabankann þurfti hann að kljást
við afleiðingar þeirrar efnahags-
stefnu sem mótuð var í forsætisráð-
herratíð hans: ofþenslu efnahagslífs-
ins, hátt gengi, aukna verðbólgu og
háskalega útþenslu bankanna. Á
haustdögum 2008 hratt lausa-
fjárkreppa á alþjóðlegum fjár-
málamörkuðum af stað alvarlegri
kreppu sem hitti íslenskt fjár-
málakerfi illa fyrir. Bankarnir höfðu
farið offari í útþenslu sinni erlendis.
Fjármálaeftirlitið og Seðlabankinn
sem áttu að hafa eftirlit með þeim
sofnuðu á verðinum og fjármálakerfið
hrundi eins og spilaborg. Fólk þusti
út á götur og torg og krafðist þess að
einhver axlaði ábyrgð á hruni kerf-
isins. Loks sagði einn ráðherra af sér
og rak yfirstjórn Fjármálaeftirlitsins
í leiðinni, síðan féll ríkisstjórnin og
mynduð var bráðabirgðastjórn undir
forsæti Jóhönnu Sigurðardóttur og
boðað til kosninga – en Davíð sat sem
fastast þrátt fyrir að Seðlabankinn
væri rúinn trausti.
Þegar sitjandi forsætisráðherra
sendi yfirstjórn Seðlabankans skrif-
lega beiðni um að víkja svo að end-
urheimta mætti trúverðugleika bank-
ans svaraði Davíð Oddsson erindinu á
þá leið að ekkert væri við störf hans
að athuga og að hann færi hvergi.
Stjórnendur stofnana og fyrirtækja
bera hins vegar ábyrgð á því að þær
standi undir hlutverki sínu og ræki
skyldur sínar af kostgæfni. Seðla-
bankinn brást þeirri frumskyldu
sinni að tryggja fjármálastöðugleika í
landinu með hrikalegum afleiðingum
fyrir íslenskt þjóðarbú. Njörður P.
Njarðvík segir eðlilegt að kallað „sé
eftir ábyrgð manna sem hafa brugð-
ist trúnaði og þar með skaðað aðra,
þótt ekki hafi það verið ásetningur.
Þeir hafa misst trúnað og þurfa ann-
aðhvort að öðlast hann á ný, sem get-
ur reynst erfitt, ellegar víkja fyrir
öðrum“. Og Njörður heldur áfram:
„Enginn er dómari í eigin sök, og fáir
finna sök hjá sér, en sé dómgreind
fyrir hendi, – sem ætlast er til af emb-
ættis- og ráðamönnum – eiga menn
að geta skilið eða skynjað ábyrgð sína
og tekið afleiðingum hennar. Í því
felst ábyrgð“ (Fbl., 23.11.08).
Frekar en gangast við ábyrgð sinni
kaus Davíð Oddsson að setja á svið
skrípaleik. Eftir þrásetu í Seðla-
bankanum þar sem á honum stóðu
öll spjót birtist hann í Kastljósviðtali
og freistaði þess að verja hendur sín-
ar. Milli þess sem hann snupraði
spyrilinn fyrir að vera illa und-
irbúinn og spyrja rangra spurninga
bar hann af sér allar sakir – þóttist
ekki hafa gert neitt rangt og skildi
ekkert í því að hann sætti ofsóknum.
Þarna sat þessi fyrrverandi stjórn-
málaskörungur sem hafði borið æg-
ishjálm yfir andstæðinga sína í spor-
um fórnarlambsins og virtist
einangraður og veruleikafirrtur.
Hetjan er fallin af stallinum en eftir
stendur „afkáralegur miðlungs-
maður“ sem vill ekki horfast í augu
við staðreyndir og firrir sig ábyrgð.
Eins og rómverski spekingurinn Se-
neca sagði: Sérhver maður er sinn
eigin böðull.
Harmleikur eða skrípaleikur?
Stefán Erlendsson
skrifar um starfs-
feril Davíðs Odds-
sonar
» Þarna sat þessi fyrr-
verandi stjórn-
málaskörungur sem
hafði borið ægishjálm
yfir andstæðinga sína í
sporum fórnarlambsins
og virtist einangraður
og veruleikafirrtur.
Stefán Erlendsson
Höfundur er stjórnmálafræðingur.