Morgunblaðið - 28.06.2009, Page 27

27
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 28. JÚNÍ 2009
Morgunblaðið/Kristinn
Mislangt til vinstri Ráðherrar ríkisstjórnarinnar hlýða á stefnuræðu forsætisráðherra á Alþingi.
V
íða um heim velta menn því
nú fyrir sér hvort efna-
hagskreppan muni leiða af
sér aukinn klofning og átök
í stjórnmálum. Ýmsir þeir,
sem stinga niður penna,
rifja upp eftirleik heims-
kreppunnar miklu á síð-
ustu öld, sem einkenndist
af hörðum átökum milli
hugmyndakerfa til hægri og vinstri og upp-
gangi öfgastefna, sem höfðu skelfilegar afleið-
ingar fyrir alla heimsbyggðina.
Tímabundin ríkisafskipti
Hin frjálslynda efnahagsstefna alþjóðavæð-
ingar og frjálsra markaða, sem ráðið hefur för
undanfarna áratugi, hefur orðið fyrir áfalli
vegna bankakreppunnar. En hún er ekki úr
sögunni, langt frá því. Þótt ríkisafskipti hafi
aukizt í mörgum ríkjum vegna afleiðinga krepp-
unnar, er ennþá nokkuð víðtæk pólitísk sátt um
að þau séu tímabundin; fremur neyðarráðstaf-
anir til skamms tíma en þau „hugmynda-
fræðilegu tímamót“ sem Steingrímur J. Sigfús-
son, formaður Vinstrihreyfingarinnar – græns
framboðs talaði um í setningarræðu sinni á
landsfundi flokksins í marz síðastliðnum.
Alan Greenspan, fyrrverandi seðla-
bankastjóri Bandaríkjanna, skrifaði grein í Fin-
ancial Times í liðinni viku og ræddi um þá hættu,
sem fælist í því að fjármagna bandaríska hag-
kerfið með því að skuldsetja hið opinbera. Slík
stefna í ríkisfjármálum væri uppskrift að póli-
tískri úthlutun fjármagns, í stað þeirrar mark-
aðslegu samkeppni í einkageiranum, sem væri
drifkrafturinn í batnandi lífskjörum. Greenspan
viðurkennir að orðstír markaðskerfisins hafi
beðið hnekki vegna atburða síðustu missera.
Vissulega þurfi að bæta regluverk og eftirlit
með fjármálamarkaðnum. „Okkar bezta von um
hagvöxt um allan heim felst hins vegar í því að
við höldum áfram að reiða okkur á markaðsöflin
til að úthluta fjármagni og öðrum björgum,“
skrifar Greenspan. „Hin leiðin; pólitísk úthlutun
gæða, hefur verið reynd og mistókst.“
Þetta er kjarni málsins; hin stóru hug-
myndafræðilegu átök tuttugustu aldarinnar
hafa ekki verið endurvakin, einfaldlega vegna
þess að sósíalískur áætlanabúskapur beið ósig-
ur í þeim átökum. Kapítalísk hagkerfi Vestur-
landa hafa látið á sjá vegna fjármálakrepp-
unnar. Víða er vandinn mikill og einna mestur
hér á landi. En það er ekki hægt að bera ástand-
ið, hér eða annars staðar, saman við þá rjúkandi
rúst sem blasti við þegar sósíalisminn hrundi á
seinni hluta síðustu aldar.
Skýrari línur
Það breytir ekki því að í kjölfar efnahagskrepp-
unnar hafa orðið miklar breytingar í íslenzkum
stjórnmálum. Línurnar hafa skýrzt og áherzlur
breytzt. Stærsta breytingin felst í því að í fyrsta
sinn hafa flokkar, sem kenna sig við jöfnuð og
vinstrimennsku, meirihluta á Alþingi og mynda
saman ríkisstjórn. Hreinræktuð vinstristjórn,
sem nýtur meirihluta stuðnings Alþingis, hefur
aldrei áður setið á Íslandi. Þetta veldur því að
skilin á milli stjórnar og stjórnarandstöðu eru
skarpari en áður; í stjórn eru jafnaðarflokkarnir
en „borgaralegir“ flokkar, Sjálfstæðisflokk-
urinn og Framsóknarflokkurinn, í stjórnarand-
stöðu. Erfitt er að átta sig á því hvar á að stað-
setja Borgarahreyfinguna með tilliti til þessara
blokka, enda er flokkurinn að mörgu leyti
óskrifað blað. Stefnumál hans virðast þó að
mörgu leyti nær vinstriflokkunum.
Fyrir kosningar varð jafnframt sú breyting,
að vinstriflokkarnir gengu til kosninga með það
að markmiði að halda áfram stjórnarsamstarf-
inu ef þeir fengju þingstyrk til þess. Yfirleitt
hafa íslenzku stjórnmálaflokkarnir gengið
óbundnir til kosninga. Flokkarnir lögðu þó ekki
fram neina sameiginlega stefnu fyrir kosning-
arnar.
Að þessu leytinu, að minnsta kosti um sinn,
minnir stjórnmálakerfið á Íslandi í auknum
mæli á það sem gerist í Skandinavíu, þar sem
blokkaskipting í pólitíkinni, í sósíalíska flokka
og borgaralega, hefur verið meira áberandi en
hér á landi. Munurinn á stefnuskrám stjórn-
málaflokkanna er þar oft meira áberandi en hér
á landi. En á móti kemur að þar er meiri hefð
fyrir samstarfi, samningum og málamiðlunum á
milli flokka og á milli stjórnar og stjórnarand-
stöðu. Þar kemur væntanlega tvennt til; annars
vegar ríkari hefð fyrir minnihlutastjórnum, sem
verða einfaldlega að semja við stjórnarandstöð-
una eða hluta hennar til að koma málum í gegn-
um þingið, og hins vegar meiri áherzla á sam-
stöðu og samráð um stór mál, þótt skoðanir
flokkanna séu í grundvallaratriðum ólíkar.
Ólík afstaða til ríkisumsvifa
Í stjórnmálaumræðum eftir kosningarnar hefur
mátt greina skýrari línur en oft áður, sem falla
saman við ólíka afstöðu stjórnar og stjórn-
arandstöðu til pólitískra grundvallaratriða, ekki
sízt hlutverks ríkisvaldsins í efnahagslífinu og
við endurreisn þess.
Þessi pólaskipting í stjórnmálunum kristall-
ast í umræðum um mál á borð við stjórn fisk-
veiða, skattamál og stjórnun og eignarhald
hinna nýju ríkisbanka.
Stjórnarflokkarnir eru sammála um fyrning-
arleiðina svokölluðu í sjávarútvegi; að taka af
einkaaðilum í greininni þau óbeinu eignarrétt-
indi, sem felast í afnotaréttinum af fisk-
veiðiauðlindinni, kvótanum. Þeir vilja síðan end-
urúthluta þessum réttindum að geðþótta
ríkisvaldsins. Stjórnarandstaðan leggur hins
vegar áherzlu á að varðveita þessi réttindi og á
þá hagkvæmni, sem fólgin er í því að einkaaðilar
fari með kvótann og geti átt viðskipti með hann
sín á milli. Þingmenn bæði Framsóknarflokks
og Sjálfstæðisflokks hafa sameinazt um þings-
ályktunartillögu um að ríkisstjórnin hverfi frá
fyrningarleiðinni áður en hafizt verði handa um
endurskoðun á stjórnkerfi fiskveiða. Hér er um
að ræða grundvallarafstöðumun og harla skýr-
ar línur.
Sama má segja um skattamálin. Þar vill rík-
isstjórnin augljóslega ganga harðar fram í
skattlagningu, en draga úr sparnaðaraðgerðum
í ríkisfjármálunum sem því nemur. Stjórn-
arandstaðan vill meiri sparnað, en lægri skatta.
Þetta er annað grundvallarmál, sem snýr að af-
stöðu manna til umfangs ríkisvaldsins annars
vegar og forræði einstaklinganna yfir eigin
aflafé hins vegar.
Varðandi eignarhald bankanna og fyrirtækja,
sem þeir hafa fengið í fangið, hefur ekki verið
eins langt á milli stjórnar og stjórnarandstöðu
þótt áherzlumunurinn sé augljós. Stjórnarand-
stöðuflokkarnir hafa gagnrýnt harðlega frum-
vörpin um bæði eignaumsýslufélag ríkisins og
um bankasýsluna svokölluðu; að þau geti stuðl-
að að því að festa eignarhald ríkisins í sessi og
bjóði heim hættunni á pólitískri spillingu með
því að stjórnmálamenn séu með puttana í
stjórnun banka og fyrirtækja.
Einkavæðing eða ríkiseign?
Af hálfu Jóhönnu Sigurðardóttur forsætisráð-
herra hefur verið undirstrikað að ríkið muni
selja bankana og önnur fyrirtæki eins fljótt og
auðið er. Í bankasýslufrumvarpinu kemur fram
að bankarnir skuli einkavæddir á ný innan fimm
ára. En um það er reyndar ekki samstaða í
stjórnarliðinu.
Þannig skrifar Ögmundur Jónasson heil-
brigðisráðherra í grein hér í blaðinu í síðustu
viku: „Ekki veit ég hve margir hafa lesið vilja-
yfirlýsingu þáverandi ríkisstjórnar, sem undir-
gekkst „samkomulag“ við Alþjóðagjaldeyris-
sjóðinn í október sem leið. Þetta plagg er holl
lesning, ekki síst fyrir okkur sem viljum gjarn-
an ræða um framtíð íslenska bankakerfisins;
hvort hér eigi að vera bankar í almannaeign eða
hvort þeir skuli einkavæddir að nýju ...“ Ekki er
annað á Ögmundi að skilja en að honum þyki
langt í frá sjálfsagt að bankarnir verði einka-
væddir á ný.
Sami tónn heyrist frá Einari Ólafssyni,
flokksráðsmanni í VG, sem skrifar á bloggsíðu
sína um bankasýslufrumvarpið: „...ég er hrædd-
ur um að margir kjósendur núverandi stjórn-
arflokka hafi ekki ætlast til að það yrði eitt af
fyrstu verkum ríkisstjórnarinnar að lögfesta 5
ára áætlun um einkavæðingu bankanna.“
Tvær víddir
Það er svo sem ekkert óeðlilegt að í stjórnar-
liðinu skuli vera ágreiningur um mál eins og
einkavæðingu bankanna. Afstaða stjórnmála-
flokkanna skiptist þegar allt kemur til alls ekki í
tvö horn, heldur má segja að þeir raði sér niður
á vinstri-hægri vídd stjórnmálanna, þar sem
röðin hefur lengi verið sú sama; VG (og Alþýðu-
bandalagið og allir hinir forverarnir) lengst til
vinstri, þá Samfylking, svo Framsókn og loks
sjálfstæðismenn lengst til hægri.
Í íslenzkum stjórnmálum er líka önnur vídd,
sem gengur þvert á vinstri-hægri víddina og
þar raðast flokkarnir niður eftir afstöðu sinni til
alþjóðlegs samstarfs. Þar var Alþýðuflokkurinn
löngum alþjóðasinnaðastur og Samfylkingin
hefur tekið sæti hans. Sjálfstæðisflokkurinn
hefur alla jafna verið næsthlynntastur al-
þjóðlegu samstarfi, þá Framsóknarflokkurinn,
en Alþýðubandalagið og nú VG er þjóðern-
issinnaðasti flokkurinn, sem minnstan áhuga
hefur á opnu hagkerfi og alþjóðlegu samstarfi.
Segja má að skoðanaágreiningur á þessari vídd
kljúfi þó flesta flokkana; þannig eru a.m.k. inn-
an Sjálfstæðisflokks, Framsóknarflokks og VG
mjög skiptar skoðanir um aðild að Evrópusam-
bandinu, svo dæmi sé tekið.
Segja má að eftir hrunið hafi línurnar skerpzt
á þessari vídd stjórnmálanna, ekki síður en á
hægri-vinstri víddinni. Það sést í mismunandi
og harðnandi afstöðu til ESB-aðildar, til sam-
starfsins við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn og til
þess hvort fara eigi samningaleiðina um Ice-
save-skuldbindingarnar og leitast við að treysta
samstarfið við alþjóðasamfélagið eða hvort
bjóða eigi umheiminum birginn.
Fletir á samstarfi
Um leið og línurnar hafa að mörgu leyti
skerpzt, eru líka ýmsir fletir á auknu samstarfi
stjórnar og stjórnarandstöðu við núverandi að-
stæður. Fyrir því eru tvær ástæður. Annars
vegar ríður mikið á að sem víðtækust sátt náist
um ýmsar þær aðgerðir, sem eru nauðsynlegar
til að endurreisa efnahagslífið. Stjórnmálaflokk-
unum ber einfaldlega skylda til að leitast við að
skapa breiða samstöðu ef það er á annað borð
hægt. Hin ástæðan er að ríkisstjórnin gengur
alls ekki í takt í ýmsum málum, ekki sízt af því
að VG hafa þá afstöðu sem að ofan er lýst; flokk-
urinn er úti á jaðrinum, bæði á hægri-vinstri
víddinni og í afstöðunni til alþjóðasamstarfs.
Hann er þjóðernissinnaður vinstriflokkur. Þess
vegna munu koma upp ýmis mál, þar sem ein-
hverjir þingmenn hans hlaupast undan merkj-
um, eins og nú blasir við að gerist bæði hvað
varðar umsókn um aðild að ESB og Icesave-
málið.
Stjórnarandstaðan getur auðvitað litið á
þessa stöðu sem tækifæri til að fella ríkis-
stjórnina, eins og hún virðist ætla að láta reyna
á í Icesave-málinu. En hún getur líka litið á
hana sem tækifæri til að hafa áhrif á stefnu
stjórnarinnar og sveigja hana að sínum sjón-
armiðum. Það gæti til dæmis tekizt í ESB-
málinu. Vegna vandræðagangs stjórnarinnar í
því máli náði stjórnarandstaðan frumkvæðinu
og getur haft mikil áhrif á það hvernig staðið
verður að umsókninni.
Í stefnuræðu sinni í síðasta mánuði hét Jó-
hanna Sigurðardóttir nýjum vinnubrögðum á
Alþingi; sagðist ekki vilja ástunda gamaldags
skotgrafahernað. Hún sagðist vonast til að á
þessu kjörtímabili tækist að „móta ný vinnu-
brögð og nýjar hefðir þar sem hvert mál fær
málefnalega og efnislega umræðu og lýðræð-
isleg málalok. Það er von mín að við náum að
þróa breytt verklag í stað þess að mynda gam-
aldags blokkir sem þjóna kjósendum að litlu
leyti þegar upp er staðið.“
Þetta var rétt nálgun hjá forsætisráðherra,
en hún verður auðvitað að átta sig á að hana
getur hún ekki bara notað þegar samstarfs-
flokkurinn er erfiður og hún þarf á stjórnarand-
stöðunni að halda. Í umræðum um stefnuræð-
una benti Bjarni Benediktsson, formaður
Sjálfstæðisflokksins, þannig á að ef stjórninni
væri alvara, myndi hún ekki keyra fyrning-
arleiðina (sem hún er sammála um) í gegn án
samráðs við stjórnarandstöðuna.
Ef ríkisstjórninni er alvara með því að vilja
taka upp ný vinnubrögð, þarf að byggja brýr á
milli blokkanna í fleiri málum.
Skarpari línur – ný vinnubrögð?
Reykjavíkurbréf
270609