Morgunblaðið - 09.09.2009, Qupperneq 12

12 FréttirINNLENT
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 9. SEPTEMBER 2009
JOSEPH Stiglitz, nóbelsverðlauna-
hafi í hagfræði, talar ekki vel um ný-
frjálshyggjuna. Hann gagnrýnir fjár-
málafyrirtækin og öfgarnar, sem
leiddu til yfirstandandi fjár-
málakreppu í heiminum. Hann heim-
sótti Ísland í upphafi aldarinnar og
komu fremur fáir að hlýða á hann.
Þegar hann talaði á fundi í Öskju á
mánudag var fullt úr úr dyrum og
komust færri að en vildu. Hefðu
menn lagt eyrun við ráðum Stiglitz
þá, hefði mátt afstýra ýmsu. Nú eru
að minnsta kosti margir að hlusta.
Hann ræddi bæði við þingmenn og
ráðherra í byrjun vikunnar og kveðst
reiðubúinn að veita ráð, en ekki vera
ráðgjafi.
Áherslan á efnisleg gæði
Stiglitz segir að ekki megi gleyma
því að hagkerfið sé ekki markmið í
sjálfu sér, heldur leiðin til að skapa
það þjóðfélag, sem menn kjósi sér.
„Augljóslega er til fólk sem leggur
meiri áherslu á efnislega hluti og það
myndi vilja að samfélagið end-
urspeglaði slíka efnishyggju,“ segir
hann. „Ég held að það eigi hins vegar
ekki við um meirihluta fólks. Þetta er
fólk, sem hefur glatað áttum og held-
ur að efnislegir hlutir séu allt. Ein
fullyrðingin er sú að þessi minnihluti,
sem heldur að það sé markmið í
sjálfu sér að safna hlutum, hafi
ákveðið hverjar áherslurnar væru.
Ég held hins vegar að nær lagi sé að
segja að sumir í það minnsta noti
þessar áherslur sjálfum sér til fram-
dráttar, til að auka efnislega velferð
sína. Þannig er til dæmis sagt að
einkavæðing leiði til aukinnar skil-
virkni, en að auki fær viðkomandi
tækifæri til að komast yfir tiltekin
gæði. Ekki er gefið hvort viðkomandi
trúi því í raun að skilvirknin verði
meiri, en hann veit að hann mun
eignast meiri gæði.“
Er þá skoðun Stiglitz að umræðan
um einkavæðingu sé blekking?
„Ég held að í versta tilfelli hafi
nokkrir trúað því, en þeir fóru ekki
mjög djúpt,“ segir Stiglitz. „Þetta var
ekki fólk, sem lagðist í djúpa grein-
ingu. Þær athugasemdir, sem ég
geri, hafa verið kunnar lengi. Her-
bert Simon, sem fékk Nób-
elsverðlaunin fyrir um 25 árum, benti
á að í flestum nútímafyrirtækjum
væru flestir einstaklingar starfs-
menn og það sama ætti við hjá rík-
isfyrirtækjum. Stofnanir ríkisins
gætu verið með góðar aðferðir til
hvatningar eða slæmar. Það sama
ætti við um einkafyrirtæki. Hann
benti á að það gæti verið að þegar á
heildina væri litið væri annað hvort –
einkageirinn eða hið opinbera –
betra, en það gæti ekki verið viðtekin
hagfræðikenning. Ef horft er á
reynsluna eru sumar ríkisstofnanir
mjög skilvirkar, til dæmis stjórn elli-
lífeyrismála í Bandaríkjunum, sem er
skilvirkari en nokkurt einkarekið
tryggingafyrirtæki.“
Óskilvirkt og spillt bankakerfi
Stiglitz hugsar sig um og heldur
áfram: „Bankakerfið okkar var mjög
óskilvirkt og auk þess mjög spillt
samkvæmt venjulegum hugmyndum
um spillingu. Þeir tóku peninga ann-
ars fólks í eigin þágu. Þeir kváðust
hafa lögin með sér vegna regluverks-
ins um stjórnun fyrirtækja, en það
var meingallað. Að auki sögðu þeir
við eigendur: þið kunnið að eiga okk-
ur en þið hafið ekki rétt til að ákveða
launin okkar.“
Þetta finnst Stiglitz þó ekki vera
það versta: „Þeir börðust einnig af
krafti gegn gagnsæi, til dæmis gegn
því að þurfa að upplýsa um rétti til að
kaupa hlutabréf og lífeyrisréttindi
þannig að fólk gæti skilið hvað væri á
seyði. Þannig að allt tal um að það op-
inbera sé verra en einkageirinn
stenst ekki – einkageirinn hefur verið
mjög slæmur á mörgum af þessum
sviðum þótt það sé engin afsökun fyr-
ir opinbera geirann.“
Stiglitz sagði ljóst að nú yrði mjög
hávær krafa um gagnsæi í fjármála-
lífinu, en annað mál væri hvort hún
næðist fram. Hann hefði áhyggjur af
tvennu: „Annars vegar óttast ég að
áhrifamenn á fjármálamörkuðum
muni nota mátt sinn til að takmarka
umfang gagnsæis og þetta sést nú á
umræðum í Bandaríkjunum um
hvort upplýsa eigi um afleiðuviðskipti
utan skipulagðra markaða. Þeir vilja
að upplýsingaskyldan sé þannig að í
raun sjáist ekki hver áhættan er.
Gagnsæi er ekki nóg
Hins vegar óttast ég að menn haldi
að gagnsæi sé það eina, sem þurfi að
tryggja. Gagnsæi er nauðsynlegt, en
ekki nóg. Í fjármálageiranum voru
hvatar þannig úr garði gerðir að þeir
ýttu undir skammsýna hegðun og
öfgafulla áhættusækni. Ef bankarnir
eru of stórir til að hægt sé að láta þá
fara á hausinn tel ég að þeir séu of
stórir til að vera til. Þeir vilja hins
vegar vera til. Ef þeir eru til þurfa að
gilda um þá strangar reglur, það þarf
að skattleggja þá og setja þeim
strangar reglur um eigið fé. Ég hef
reynt að sýna fram á það að við erum
að eyðileggja skilvirkan markað
vegna þeirrar staðreyndar að í raun
er um að ræða niðurgreiðslu sem
liggur í þagnargildi og tengist hug-
myndinni um að vera of stór til að
fara á hausinn. Þangað sé hægt að
fara með peningana sína með örlítið
meiri vissu um að fá þá aftur vegna
þess að bankinn sé stór og ríkið muni
koma honum til bjargar. Og það gef-
ur bönkunum, sem eru of stórir til að
fara á hausinn, samkeppnisforskot,
jafnvel þótt þeir séu óskilvirkir. Þetta
býður hættunni heim vegna þess að
óskilvirkari fyrirtæki stækka og
stækka, það verður minni samkeppni
á markaðnum og áhættan eykst
vegna þess að í banka, sem er of stór
til að fara á hausinn, vita menn að
hægt er að stunda fjárhættuspil, ef
maður leggur undir getur það aðeins
farið á einn veg. Ef þú tekur áhætt-
una og vinnur getur þú hirt gróðann,
en ef þú tapar lendir skellurinn á al-
menningi.“
Án áhættu er enginn agi
Þegar Stiglitz er spurður hvort
þessi hugsunarháttur hafi ýtt undir
hrunið á Íslandi hugsar hann sig um
og segir: „Já, ekki þannig að fólk hafi
tekið meðvitaðar ákvarðanir, en í
undirmeðvitundinni hafði þetta áhrif.
Sparifjáreigendur líta til dæmis svo á
að stórir bankar séu öruggari. Og nú
höfum við sagt að við munum ekki að-
eins bjarga bönkunum, heldur einnig
skuldabréfaeigendunum. Í þeim
skilningi var það verra sem gert var í
Bandaríkjunum út frá hnattrænu
sjónarmiði en gerðist á Íslandi, vegna
þess að bjargir þú skuldabréfa-
eigendunum veitir þú ekkert aðhald
gegn slæmri hegðun. Þeir eyðilögðu
kapítalismann. Ástæðan er sú að fáir
þú arð án áhættu er enginn agi á
markaðnum.“
Ráð við húsnæðislánaraunum
Stiglitz er með ákveðnar hug-
myndir um það hvernig leysa eigi úr
húsnæðislánavandanum og telur að
þær gætu einnig komið að notum á
Íslandi.
„Eitthvað í líkingu við það sem ég
hef lagt til verður að gerast hér,“ seg-
ir hann. „Nú erum við í þeirri stöðu
að skuldirnar eru meiri en verðmæti
eignanna. Kröfurnar eru meiri en
eignirnar og því þarf að endurmeta
kröfurnar. Hvernig á að gera það
með skilvirkum hætti? Fyrir hendi er
skuldabyrði, sem er þannig að fólk er
ekki að vinna fyrir sjálft sig, heldur
innheimtumanninn.“ Stiglitz segir að
það grafi undan skilvirkni og sé
slæmt fyrir hugarfar og vellíðan.
„Hér komum við aftur að spurn-
ingunni um tilgang hagkerfisins.
Kerfið þarf líka að vera réttlátt. Ef
allir hefðu gert það sama væri þetta
auðvelt, en afbrigðin eru mörg og
ólík. Sumir voru varkárir og tóku
ekki þátt. Aðrir voru illa menntaðir
og það var níðst á þeim. Enn aðrir
höfðu sambönd í bönkunum og þeim
voru gerðir greiðar. Svo komu þeir,
sem höfðu engin sambönd, en voru
bara að spekúlera. Það þarf að gæta
sanngirni, en það er engin auðveld
leið þannig að réttlætið verður að
nást í grófum dráttum. Þó eru grund-
vallaratriði, sem þarf að leita eftir.“
Hann segir að skipta megi sam-
félaginu í þrennt, lántakendur, lán-
veitendur og restina af samfélaginu.
Spurningin sé hvernig skipta eigi
tapinu milli þessara þriggja hópa.
„Ef það ætti að forgangsraða er
augljóslega hægt að segja að bank-
arnir beri mesta sök vegna þess að
þeir eiga að vita mest um áhættu-
stýringu. Hvað sem lántakendurnir
voru að gera hefðu lánveitendurnir
átt að vera varkárir. Fyrir það fengu
þeir þessi háu laun. Bankarnir ættu
því að bera mestar byrðar af því að
koma á jafnvægi. Annað atriðið er að
þeir, sem ekki tóku þátt í fjárhættu-
spilinu, hin saklausu fórnarlömb,
ættu að njóta mestrar verndar.
Ramminn, sem ég talaði um, sner-
ist um að allir fengju eitthvað. Það er
byrjað á að skoða greiðsluaðlögun
þannig að lánið greiðist á lengri tíma.
Ef lántakendur geta greitt án of mik-
illar byrði fær bankinn endurgreitt. Í
öðru lagi, ef greiðsluaðlögun er skoð-
uð og lántakandinn getur enn ekki
borgað verður skipt á skuld og eign-
arhlut. Ef lántakinn selur húsnæðið
fær bankinn sinn hlut af söluverðinu.
Ef það dugar ekki til og byrðin er
enn of mikil, þarf að afskrifa hana að
einhverju marki. Það þarf að fara í
gegnum þessi skref.
Á Íslandi hafið þið ákveðið forskot
í þessum efnum vegna þess að þið er-
uð með góðan gagnagrunn hjá skatt-
inum og vitið hvaða tekjur fólk hefur
og getið fengið ýmsar upplýsingar
um eignir þannig að meta má stöðuna
að mestu leyti og það gefur góðan
grunn til að ákvarða um 95% tilfella.“
Skattur á afskrifaðar skuldir
Stiglitz segir að hann hafi síðan
bætt við þetta einu atriði, sem bygg-
ist á því að afskriftir skulda verði
skattlagðar. Það eigi að gera með
sanngjörnum hætti, hinir tekjulægri
greiði lágt hlutfall af hinni afskrifuðu
upphæð, en hinir tekjuhærri hátt
hlutfall.
„Með þessum hætti bætir þú hin-
um hlutum þjóðfélagsins skaða þess
upp, með því að tryggja að hinir ríku
fái aðeins lítið brot af hinni afskrifuðu
upphæð. Þetta er ófullkomið og
kannski mætti segja frá siðferðislegu
sjónarmiði að þeir ættu ekki að fá
neitt. En það er of erfitt að ákveða
hvaða auðmenn gengu á lagið og
hverjir voru heiðarlegir. Það mætti
hugsa sér flóknara kerfi, en þegar
upp er staðið er betra að vera með
grófa formúlu. Þetta er hins vegar
gerólíkt því að afskrifa tuttugu pró-
sent allra skulda vegna þess að þá fá
þeir, sem stálu meiru, stærri gjafir.
Og þótt sett verði þak á upphæðina
verður það svo að upp að því marki
myndu þeir, sem stálu meiru, fá
meira. Hvers vegna ættum við að
vilja gera það.“
Þeir eyðilögðu kapítalismann
Morgunblaðið/Golli
Joseph Stiglitz „Nú erum við í þeirri stöðu að skuldirnar eru meiri en verðmæti eignanna... Fyrir hendi er skulda-
byrði, sem er þannig að fólk er ekki að vinna fyrir sjálft sig, heldur innheimtumanninn.“
 Joseph Stiglitz telur að sé banki of stór til að fara á hausinn, sé hann of stór til að vera til  Sýnt hafi
verið fram á að einkageirinn sé í sjálfu sér ekki skilvirkari en hið opinbera og það hafi sannast í hruninu
Í HNOTSKURN
»Gjaldeyrishöft þýða ekkiað hægt sé að lækka vexti
á Íslandi vegna verðbólg-
unnar, segir Stiglitz. Raun-
vextir séu ekki háir.
»Mæli vísitalan hins vegarekki raunverulegt neyslu-
mynstur, sem gæti verið raun-
in á Íslandi, bæði vegna þess
að lækkun á húsnæðisverði
endurspeglist ekki og Íslend-
ingar neyti ekki lengur þeirra
hluta, sem mældir eru, þurfi
að endurmeta hana hið snar-
asta.
»Bjagaðar vísitölur getileitt til vitlausra ákvarð-
ana í sambandi við vexti og
verðbólgu.
»Háir vextir hækki byrði af-borgana og hafi slæm
áhrif á fjárlagahallann.
» Íslendingar upplifðu aðvera við dauðans dyr og
ættu að nota tækifærið til að
hugsa um hvað þeir vilja.
»Áherslan á að minnka fjár-lagahallann má ekki verða
að áráttu, horfa verður á sam-
spil skulda og eigna.
Hagfræðingurinn Joseph Stiglitz
er harður gagnrýnandi óhefts
markaðsbúskapar og telur að
setja þurfi fjármálafyrirtækjum
skýrar reglur og veita þeim
strangt aðhald.
Stiglitz var eitt sinn aðalhagfræð-
ingur Alþjóðagjaldeyrissjóðsins,
var rekinn og varð einn helsti gagn-
rýnandi hans. Umsögn hans um
framferði sjóðsins á Íslandi var hins
vegar ekki jafn hörð og margir áttu
von á. Ísland hefði fengið óvenju-
lega áætlun frá sjóðnum með miklu
rými og viðskiptavinir hans í öðrum
heimshlutum teldu að Íslendingar
nytu forréttinda vegna þess að þeir
væru Evrópuþjóð. Gott væri ef Ís-
land yrði fordæmi fyrir nýjum
vinnubrögðum IMF.
„Á nítjándu öld var kallað á her-
inn þegar ríki gat ekki borgað
skuldir og landið var hertekið. Á
tuttugustu öldinni var kallað á AGS.
Þetta ætti ekki að vera hlutverk
hans, en iðnríkin reka hann,“ segir
Stiglitz og bætir við að hann beri
ekki lýðræðislega ábyrgð, heldur
gagnvart Wall Street.
Hann segir að innkoma sjóðsins
hafi verið vottun á efnahagsstjórn
íslenskra stjórnvalda og skapað ró.
En hann geti orðið til trafala og lán
hans séu dýr. „Þið gætuð sagt að
læknirinn hafi komið, þið séuð á
batavegi og þurfið ekki á honum að
halda lengur. Því miður sé reikning-
urinn hár fyrir húsvitjanir og ein af
ráðleggingum hans sé að skera nið-
ur fjárlagahallann. Það myndi
hjálpa til að þurfa ekki að borga
vexti af lánum AGS.“
Ber ábyrgð gagnvart Wall Street