Morgunblaðið - 31.10.2009, Blaðsíða 29

29
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 31. OKTÓBER 2009
Við Reykjavíkurhöfn Ekki er alltaf nóg að ná í stól eða stiga þegar ljósaviðgerðir standa fyrir dyrum.
RAX
MEÐ lögum nr. 96/2009 sem samþykkt
voru 2. september sl. samþykkti Alþingi rík-
isábyrgð vegna hinna svokölluðu Icesave-
lánasamninga. Samþykki Alþingis var með
nokkrum veigamiklum fyrirvörum sem í
reynd gerbreyttu þeim hugmyndum sem fram
komu í lánasamningunum sem undirritaðir
voru 5. júní sl. Varð þetta niðurstaða margra
vikna vinnu alþingismanna til að ná sáttum í
þessu máli. Það kom þó skýrt fram í þjóð-
félagsumræðunni að fjölmargir töldu engu að
síður of langt gengið í veitingu ríkisábyrgðar.
Lítið bar hins vegar á því að menn teldu of
skammt gengið.
Sá grundvallarmunur er á lánasamning-
unum frá 5. júní sl. og fyrirvörunum sem fram
koma í lögum 96/2009 að samkvæmt lána-
samningunum var ábyrgð íslenska ríkisins á
skuldbindingum Tryggingarsjóðs skilyrð-
islaus að mestu og háð túlkun breskra dóm-
stóla. Í vissum tilvikum gátu íslensk stjórn-
völd þó óskað endurskoðunar en gagnaðili var
hinsvegar ekki að neinu leyti bundinn af þeirri
ósk. Lög nr. 96/2009 fólu hins vegar í sér að
ábyrgð íslenska ríkisins varð skilyrt og því
hefði ekki komið til hennar eða ábyrgðin tak-
markast verulega ef tiltekin atvik gerðust,
sbr. síðar. Hin skilyrta ábyrgð ríkisins taldist
eðlileg og rökrétt með hliðsjón af því að ís-
lenska ríkið hefur ekki viðurkennt skuldbind-
inguna sjálfa og hefur að auki ýmislegt að at-
huga við fjárhæð hennar. Þessa hugsun má
einnig orða þannig að skilyrðislaus rík-
isábyrgð við þessar aðstæður sé lögfræðilega
ótæk niðurstaða.
Fyrirvararnir
Rétt er að rifja upp hvaða breytingar/
fyrirvarar höfðu mesta þýðingu til að tak-
marka ábyrgð ríkisins samkvæmt lögunum.
1. Gildistími ábyrgðarinnar var tímabund-
inn til 5. júní 2024. Eftir það féll hún nið-
ur.
2. Sett voru efnahagsleg viðmið sem tak-
mörkuðu ábyrgð ríkisins við ákveðið há-
mark af vexti vergrar landsframleiðslu á
hverju ári. Þetta átti að tryggja að
greiðslur yrðu ávallt innan greiðsluþols
íslenska ríkisins. (Nefndarálit meirihluta
fjárlaganefndar 19/8 2009, þingskjal 335)
3. Gerður var fyrirvari um það að Ísland
hafi ekki fallið frá þeim rétti sínum að fá
úr því skorið hvort aðildarríki EES-
samningsins beri ábyrgð gagnvart inni-
stæðueigendum við fall banka. Ákvæðið
miðaði að því að fengist sú niðurstaða hjá
þar til bærum úrskurðaraðila, sem gæti
t.d. verið íslenskur dómstóll, að slík
skylda væri ekki til staðar að einhverju
leyti eða öllu, þá gæti íslenska ríkið losn-
að undan ábyrgðinni samkvæmt því.
4. Þá miðaðst ábyrgðin við að farið yrði að
íslenskum lögum við uppgjör og úthlutun
eigna úr Landsbanka Íslands. Var
ábyrgðin takmörkuð við að látið yrði á
það reyna hvort kröfur Tryggingarsjóðs
innstæðueigenda og fjárfesta gengju ekki
samkvæmt íslenskum lögum framar öðr-
um hlutum krafna vegna sömu innstæðu
við úthlutun úr búi Landsbankans. Yrði
niðurstaðan tryggingarsjóðnum í hag
skyldi ábyrgð íslenska ríkisins lækka
samsvarandi.
Sú hugsun sem bjó að baki fyrirvörunum
má segja að hafi fyrst og fremst lotið að því að
tryggja réttarstöðu Íslands. Í fyrsta lagi með
því setja þessi tímamörk þannig að margar
kynslóðir Íslendinga þurfi ekki að gjalda
bankahrunsins. Í öðru lagi að takmarka
greiðsluskyldu íslenska ríkisins þannig að því
væri mögulegt að standa undir þeim skuld-
bindingum sem ríkisábyrgðinni fylgir. Í þriðja
lagi að reyna að fá hnekkt ábyrgð íslenska rík-
isins á innistæðum áður en til greiðslu af lána-
samningunum kæmi. Í fjórða lagi að tryggja
að réttarstaða krafna Tryggingarsjóðs inn-
stæðueigenda við úthlutun úr búi Landsbank-
ans sé ekki skert með lánasamningunum og
þar með aukið á greiðsluskuldbindinguna.
eru auðvitað ekki bundnir af þessum
ákvæðum og samkvæmt lánasamning-
unum er ábyrgð íslenska ríkisins skilyrð-
islaus eins og áður sagði. Íslenska ríkið á
það því alfarið undir breskum og hol-
lenskum stjórnvöldum hvert framhald
málsins verður. Niðurstaða dómstóla
breytir því engu um Icesave ábyrgðina
verði þetta frumvarp samþykkt nema
Hollendingar og Bretar samþykki það.
4. Samkvæmt frumvarpinu er ekki lengur
gert ráð fyrir að ríkisábyrgðin takmarkist
við að úthlutun og uppgjör á eignum
Landsbankans fari fram samkvæmt ís-
lenskum lögum eins og þau verða skýrð af
dómstólum landsins. Látið er duga að
setja inn í viðaukasamninginn við Breta
að þeim sé kunnugt um að Trygging-
arsjóður innstæðueigenda kunni að leita
úrskurðar um hvort hans kröfur gangi
framar öðrum kröfum vegna sömu inn-
lána. Eins og áður segir eru skuldbind-
ingar íslenska ríkisins hins vegar skilyrð-
islausar samkvæmt lánasamningnum og
við túlkun hans gilda bresk lög. Af þess-
um sökum verður ekki séð að neitt lög-
fræðilegt hald sé í þessu ákvæði við-
aukasamningsins við Breta að þessu leyti
og fyrirvarinn því orðinn marklaus gagn-
vart þeim.
Í viðaukasamningnum við Hollendingana er
því haldið opnu að hægt sé að bera málið undir
íslenska dómstóla en með þeim fyrirvara þó að
niðurstaða viðkomandi dómstóls sé ekki í and-
stöðu við ráðgefandi álit EFTA-dómstólsins
sem á að afla. Augljóslega er mun meira hald í
þessu ákvæði. Á hitt ber þó að líta að verulega
stærri hluti krafnanna á tryggingarsjóðinn er
í gegnum samninginn við Breta.
Niðurstaðan
Niðurstaða þessa samanburðar er afdrátt-
arlaus. Þeir fyrirvarar sem mestu skiptu til að
takmarka ríkisábyrgðina vegna Icesave-
samninganna eru nánast að engu orðnir út frá
lögfræðilegu sjónarhorni. Skuldbindingar ís-
lenska ríkisins eru á ný orðnar óljósar og ófyr-
irsjáanlegar bæði hvað varðar fjárhæðir og
tímalengd.
Vera kann að Alþingi samþykki umrætt
frumvarp engu að síður og þá út frá öðrum
brýnum sjónarmiðum en lögfræðilegum. Um
það verður ekki rætt hér. Hins vegar er ljóst
að fyrirvararnir sem settir voru fyrir rík-
isábyrgðinni í haust geta ekki verið réttlæting
fyrir því að samþykkja ríkisábyrgðina sam-
kvæmt fyrirliggjandi frumvarpi.
Eftir Lárus L. Blöndal og
Stefán Má Stefánsson » Sú hugsun sem bjó að baki
fyrirvörunum má segja að
hafi fyrst og fremst lotið að því
að tryggja réttarstöðu Íslands.
Lárus L.
Blöndal
Lárus er hæstaréttarlögmaður.
Stefán Már er prófessor.
Hvað stendur eftir?
Stefán Már
Stefánsson
Nýja frumvarpið
Nú er komið fram nýtt frumvarp sem gerir
ráð fyrir breytingu á lögum nr. 96/2009 frá 2.
september sl. Þó skammt sé um liðið síðan Al-
þingi samþykkti lögin um ríkisábyrgðina eru
breytingarnar verulegar. Sú grundvall-
arbreyting hefur orðið samkvæmt frumvarp-
inu að snúið er til baka til fyrra horfs, þ.e.
ábyrgð ríkisins er nú aftur orðin hluti af lána-
samningunum, dómsvald til að túlka samn-
ingana fellur undir breska dómstóla og ábyrgð
íslenska ríkisins er aftur orðin skilyrðislaus.
Áhugavert er að skoða hvernig fer fyrir
þessum veigamestu fyrirvörum sem hér að
framan eru taldir ef frumvarpið verður sam-
þykkt:
1. Tímabinding ábyrgðarinnar er felld út.
Ríkisábyrgðin er sem sagt ótímabundin.
Margar kynslóðir Íslendinga gætu því
orðið ábyrgar fyrir Icesave-skuldbinding-
unum.
2. Efnahagslegu viðmiðunum er breytt
verulega. Þannig skal ávallt greiða vexti
óháð því hvort hagvaxtaraukning verður
á Íslandi eða ekki. Fjárhæð vaxtanna
hleypur á mörgum tugum milljarða kr. á
ári a.m.k. fyrstu árin. Hafi meirihluti fjár-
laganefndar og þeirra ráðgjafar reiknað
rétt þegar þessi fyrirvari um greiðsluhá-
mark var settur inn í lögin um rík-
isábyrgðina, er ljóst að þessar fjárhæðir
eru líklega umfram það sem þjóðarbúið
getur borið. Það þýðir að þjóðin getur
væntanlega ekki staðið undir þessari rík-
isábyrgð.
3. Íslenska ríkið getur ekki tryggt að rík-
isábyrgðin falli niður jafnvel þó þar til
bær úrskurðaraðili kæmist að þeirri nið-
urstöðu að ríkið bæri ekki ábyrgð á inni-
stæðum. Samkvæmt frumvarpinu skal
ríkisábyrgð vera bundin þeim fyrirvara
að viðræður fari fram milli Íslands og við-
semjenda þess um áhrif slíkrar nið-
urstöðu á lánasamningana og skuldbind-
ingar ríkisins. Bretar og Hollendingar
ÞAÐ er mikill misskilningur hjá leið-
arahöfundi Morgunblaðsins þegar hann
fjallar um rekstrarþrengingar fjölmiðla
að Ríkisútvarpið hafi ekki þurft „… að
fara í sársaukafullar aðgerðir eins og
keppinautar komast ekki hjá“. Þvert á
móti greip RÚV strax um síðustu áramót
til róttækra sparnaðaraðgerða til að
bregðast við versnandi rekstrarað-
stæðum í kjölfar bankahrunsins.
Ríkisútvarpið þá – eins og Morgun-
blaðið nú – þurfti að segja upp tugum
góðra starfsmanna, lækka laun og grípa
til margháttaðra annarra ráðstafana.
Samtals höfðu aðgerðirnar í för með sér
sparnað upp á 16% af rekstrarkostnaði
RÚV, eða um 700 milljónir króna á árs-
grundvelli. Þegar þær voru að fullu
komnar til framkvæmda nú á vormán-
uðum hafði tekist að snúa rekstri RÚV úr
tapi í hagnað. Þannig er staðan nú – þótt
aftur séu blikur á lofti því fjárlaga-
frumvarpið gerir ráð fyrir að tekin verði
10% af tekjum RÚV á næsta ári til ann-
arra nota.
En ég vona sannarlega að Morgun-
blaðinu takist jafn vel og Ríkisútvarpinu
að rétta af rekstur sinn, – ekki mun af
veita.
Það er reyndar líka misskilningur að
liður í fjáraukalögum upp á 630 milljónir
króna sé tilkominn „vegna erfiðrar fjár-
hagsstöðu“ RÚV. Þetta er þó skilj-
anlegur misskilningur því orðalagið í
greinargerð með fjáraukalögunum er af-
ar villandi. Rétta skýringin er þessi: Þeg-
ar rekstrarformi RÚV var breytt og
ákveðið samhliða að taka upp nefskatt í
stað afnotagjalda var gengið út frá því að
tekjur RÚV af almannaþjónustu yrðu
óbreyttar – hvorki meiri né minni en áður
– og miðað yrði við raungildi afnotagjalda
á árinu 2006. Þess vegna var útvarps-
gjaldið tekjumegin í fjárlögum ársins
2009 ákveðið 17.200 krónur. Gjaldamegin
var hins vegar fyrir misgáning áfram not-
uð gamla margfeldistalan frá árinu 2006,
sem var um 14.600 krónur. Um leið og
þetta uppgötvaðist var RÚV tilkynnt að
strax yrði greitt í samræmi við rétta tölu
og leiðréttingunni síðan fundin lagastoð í
fjáraukalögum. Það er verið að gera nú.
Það er síðan önnur og kannski for-
vitnilegri spurning að velta fyrir sér af
hverju ritstjóra Morgunblaðsins er svona
óskaplega uppsigað við Ríkisútvarpið.
Hann byrjaði á þessum hnýtingum í
fyrsta viðtalinu sem nýr ritstjóri blaðsins
og hefur ekki linnt látum síðan. Hann tók
meira að segja upp á því um daginn að
uppnefna RÚV, sem maður taldi vera
mælskulist sem tilheyrði öðru aldurs- og
þroskaskeiði.
Ritstjóri Morgunblaðsins er annálaður
stríðsmaður – og rómaður fyrir fádæma
baráttuhug og vígfimi. Það er miklu
skemmtilegra fyrir svoleiðis menn að
atast þar á vellinum sem óvinina er að
finna – í stað þess að berjast um þar sem
enginn er.
Ríkisútvarpið er ekki óvinur Morgun-
blaðsins.
Páll Magnússon
Ritstjórinn, Ríkis-
útvarpið og reksturinn
Höfundur er útvarpsstjóri.