Saga - 1984, Side 333

RITFREGNIR
331
orðinsárum og því hætt við að mynd hans af þessu æviskeiði sé harla óná-
kvæm. Sjálfsævisagnahöfundar þessa tíma voru og flestir úr efri stéttum þjóð-
félagsins, höfðu hlotið skólagöngu, og fleiri en ekki embætti.og varla er við
því að búast að kjör þeirra í æsku og viðhorf þeirra á fullorðinsárum geti talist
dæmigerð fyrir hugsunarhátt og uppeldi meðal fátæks almennings hérlendis á
einveldisöld. Ævisögur einstakra manna, ritaðar aföðrum, hljóta og að teljast
vafasamar heimildir um bernsku þess sem um er ritað. Loftur gengur út frá því
að talsverður munur hafi verið á uppeldi barna embættismanna og annars
heldra fólks annars vegar og barna snauðra leiguliða hins vegar. Vísast er þetta
rétt og líklegt að aukin vitund um bernsku sem ákveðið aldursskeið hafi fæðst
hér á landi meðal hinnar tiltölulega fámennu yfirstéttar, líkt og rannsóknir hafa
sýnt að var raunin í vestan- og norðanverðri Evrópu. Auðvitað verður ekki
fram hjá því gengið að viðhorf foreldra til barna mótuðust á einveldisöld af
háum ungbarnadauða, sem líklega hamlaði því að foreldrar byndust hvítvoð-
ungum sterkum tilfinningaböndum, refsihörku og því að börn voru einkum
metin með tilliti til nytsemi þeirra fyrir efnahagslega stöðu heimilisins. Við
þessar aðstæður var því lítill skilningur á því að börn fengju að njóta bernsk-
unnar og hefðu þörf fyrir ást og umhyggju með sama hætti og gengið er út frá
nú á dögum.
Um vinnu barna, vistráðningar barna og ungdóms og uppeldisleg markmið
þess að senda börn í vistir til óvandabundinna,fjallar Loftur ítarlega og sýnir
fram á hvernig löggjöf um húsaga,og vinnustéttalöggjöfmiðaði að viðhaldi
þess samfélagskerfis sem hér var við lýði og að því að efla virðingu og hlýðni
við konungs-, kirkju- og húsbóndavald. Pessa stefnu héldu stjórnvöld fast við
alla 19. öld í nánast skólalausu samfélagi. Óhætt er að taka undir með Lofti að
„hin píetíska siðvæðing almúgans hafi mistekist" að því leyti að ekki verður
séð að „vinnuhjúaflokkurinn hafi tileinkað sér hin opinberu gildi“ (bls. 196-
197) sem húsagi og hin opinbera uppfræðsla og samfélagsögun stefndu að.
Þetta verður ljóst undir lok þess tímabils sem Loftur fjallar um og réðu því
sumpart breyttar félagslegar og efnahagslegar aðstæður sem sífellt urðu greini-
legri eftir því sem lengra leið á 19. öld. Samfélagsþróunin hélst ekki lengur í
hendur við ríkjandi viðhorf til uppeldis né heldur við tilraunir ráðandi stétta til
að viðhalda samfélagsskipan bændaþjóðfélagsins. Hvað við tók í þessum
efnum fellur utan við ramma rannsóknar Lofts.
Svo sem að framan greinir seilist Loftur Guttormsson víða til fanga í þessu
riti sínu. Hér hefur verið fundið að nokkrum atriðum í efnismeðferð hans og
naætti vafalaust tína fleira til, en slíkur sparðatíningur þjónar litlum tilgangi.
Lofti tekst prýðisvel að samtvinna rannsóknaraðferðir lýðfræði, félags- og
hugarfarssögu og hann tengir viðfangsefni sitt og rannsóknarniðurstöður vel
við rannsóknarhcfðir og niðurstöður erlendra fræðimanna. Rit hans er braut-
tyðjandaverk sem verður öllum unnendum félagssögu og lýðfræði ómissandi
handbók og vekur þorsta lesandans eftir að kynnast niðurstöðum þeirra rann-
sókna sem Loftur vísar til að hann vinni nú að. Hugsanlega hefði verið þörf á