Saga - 1986, Blaðsíða 258

256
RITFREGNIR
Iceland during the nation-state construction period. Though not limited
to the institution of the Church the analysis will necessarily focus on
the role of the Church in this respect, keeping in mind its central
position in the preindustrial society... Stated in other terms, the study
is an inquiry into the interrelations between secularization and the first
phases of modemization. (S. 11.)
Tímaafmörkun rannsóknarefnisins rökstyður höfundur með því að um
1830 hefjist „the politically inspired national mobilization which was the
major social and political force in Iceland." Einni öld síðar hafi Reykjavík
verið orðin ótvíræð miðstöð stjórnmála- og efnahagslífs í landinu, samfara
iðnvæðingu og þéttbýlismyndun hafi þá verið komið á laggirnar algjörlega
nýtt félags- og menningarmynstur er setti mark sitt á þá íslensku menningu
og trúarlíf sem við blasir á okkar dögum. (S.st.) Fyrir vali endamarksins
kveður höfundur ennfremur liggja þá praktísku ástæðu að hann eigi aðild að
samnorrænni rannsókn á trúarlegum og félagslegum breytingum eftir 1930.
Höfundur gerir ljóst í upphafi að hér sé um að ræða félagsfræðilega
rannsókn á sögulegu ferli (sjálfur er hann félagsfræðingur að mennt). Til
grundvallar leggur hann þrjú hugtök: ajhelgun (secularization), aðgreining
(differentiation) og miðstöðvarmyndun (centrebuilding). í 1. kafla eru þessi
hugtök krufin og skilgreind með skírskotun til nýlegra kenninga í trúarlífs-
félagsfræði. Hvað fyrstnefnda hugtakið, afhelgun, áhrærir, vísar höfundur
einkum til félagsfræðinganna P. Bergers og K. Dobbelaeres sem gert hafa sitt til
að skýra þetta víðfeðma og að mörgu leyti vandmeðfama heiti. I umfjöllun
um tvö síðarnefndu hugtökin, aðgreiningu og miðstöðvarmyndun, verður
Pétri einkum notadrjúg kenning David Martins; skv. henni telst líklegt að
kirkja og prestastétt hljóti ólík hlutverk og stöðu, þegar þjóðfélagið tekur að
afhelgast, eftir því hvort valdamiðjan liggur innan eða utan marka þess. Hið
síðamefnda á vitaskuld við ísland fram yfir síðustu aldamót. Undir slíkum
kringumstæðum gerir kenning Martins ráð fyrir eftirfarandi:
The historic role of the church as guardian of a culture and as a
substitute state leads to the accretion of further roles and these are
carried forward in a relatively undifferentiated form with the onset of
independence and/or industrialization. (S. 19.)
Þessi kennitilgáta gefur Pétri tilefni til að kanna tengslin milli afhelgunar/
aðgreiningar og pólitískrar vakningar í íslensku þjóðfélagi og hvernig skilj3
megi trúarlegar breytingar og þátttöku sem lið í þessum ferlum. (Sjá s. 19.)
Þetta sjónarmið beinir m.a. athyglinni að félagslegu og pólitísku hlutverki
2. Niðurstöður þessarar rannsóknar hafa nýlega birst á prenti, sjá Religiös fórandring 1
Norden 1930—1980. Göran Gustafsson sá um útgáfuna. (Malmö 1985). Framlag
Péturs tekur til fslands, s. 111—53.