Saga - 1986, Side 260

258
RITFREGNIR
leiðir rök að því að prestarnir hafi þó lengst af staðið nær almenningi og
alþýðumenningu en aðrir embættismannahópar. Telur hann þetta stafa i
fyrsta lagi af alþýðlegri uppruna: þannig voru mun fleiri prestar á síðari
helmingi 19. aldar bændaættar en bæði lögfræðingar og læknar. (Sbr. töflu
3.5.) Raunar er ljóst að íslenska prestastéttin gerðist „alþýðlegri" að uppruna
eftir því sem á öldina leið, þ.e. hún var fjær því að endurnýjast af sjálfri sér a
síðari aldarhelmingnum en hinum fyrri. Með því að notfæra sér að þessu leyti
rannsóknamiðurstöður Hjalta Hugasonar sem birtust um svipað leyti, hefði
höfundur getað styrkt röksemdafærslu sína.4 Viðvíkjandi menntun íslenskra
presta á 19. öld heldur höfundur því fram að þeir hafi yfirleitt verið verr settir
en starfsbræður þeirra annars staðar á Norðurlöndum. Þetta er eflaust rett
ályktun en höfundur rökstyður hana ekki eins og efni hefðu staðið til.5 Þá er
það mikilvægt atriði sem höfundur sýnir fram á að hér á landi voru prestaköll
langtum fámennari en í grannlöndunum. Samanborið við Noreg er munurinn
einkum furðu mikill. (Sbr. töflu 3.7.)
Aðra höfuðástæðu fyrir „the closeness of the clergy... to the farmers" telur
höfundur vera efnahagslega stöðu prestanna. Gerir hann skilmerkilega grein
fyrir henni,6 leggur áherslu á hve samslungin hún var hinu aldagamla land-
aurakerfi og hve prestarnir áttu að þessu leyti margt sameiginlegt með gildari
bændum. Pétur dregur þó ekki dulur á að prestastéttin var afar sundurleit
langt fram eftir öldinni hvað efnahagslega afkomu snertir, ekki síður en i
menntunarlegu tilliti. (S. 49—50.) Það er einmitt þessi mikla innbyrðis
sundurleitni sem vill þvælast fyrir þeim félagsfræðilegu alhæfingum sem
höfundur er vísvitandi á höttunum eftir. Aftur á móti á hann ekki torvelt með
að sýna fram á hvernig efnahagsgrunnur prestastéttarinnar „afhelgaðist" um
leið og kirkjujarðir voru seldar í upphafi þessarar aldar; þar með urðu prestar
brátt launaðir ríkisstarfsmenn rétt eins og aðrir embættismenn.
í 4. kafla, „Clergy and Religious Institutions on the Local Level“ (s. 52"
79), rekur höfundur annan mikilvægan þátt afhelgunar, þ.e. hvernig hlutverk
kirkjunnar á sviði félagsmótunar færðist smám saman yfir á hendur verald-
legra aðila; þessi yfirfærsla er að sögn eitt helsta auðkenni þeirra breytinga sem
rannsóknin tekur til. Fyrst lýsir höfundur hvörfunum frá því er hin trúarleg3
félagsmótun hvíldi einhliða á kirkju og heimili þangað til í sessi festist á þriðja
4. Sjá Hjalti Hugason: Bessastadskolan. Ett forsök till prastskola pá Island 1805—18^6-
(Uppsala 1983), 117. Tekið skal fram að Pétur vísar á nokkrum stöðum til nts
Hjalta.
5. Varðandi fyrri helming 19. aldar gerir Hjalti Hugason ítarlegar grein fyrir þessu efn>
svo sem vonlegt er. Kemur á óvart að höfundur skuli ekki vísa til þessa und,r
þessum lið.
6. Viðvíkjandi fyrri helmingi aldarinnar, sjá sama rit, 35—36, 60—68.