Morgunblaðið - 16.02.2010, Blaðsíða 17

Daglegt líf 17
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 16. FEBRÚAR 2010
www.noatun.is
Fulleldað saltkjöt og
ljúffeng baunasúpa
með öllu tilheyrandi
HEITUR MA
TUR
Á SPRENGI
DAG
SOÐIÐ SALTKJÖT
KR./KG
2198
HEIT BAUNASÚPA
KR./STK.
469
Eftir Kristínu Heiðu Kristinsdóttur
khk@mbl.is
Mér finnst þessi arfur svomerkilegur sem geymirsögur af fuglum semtengjast íslensku þjóð-
trúnni og ég vil halda utan um það. Af
því ég vil ekki að þetta týnist niður.
En mér finnst ekki síður gaman að
skoða hvað erlend þjóðtrú segir um
varpfuglana okkar í öðrum löndum,“
segir Sigurður Ægisson sóknar-
prestur á Siglufirði sem einnig er
þjóðfræðingur og mikill áhugamaður
um fugla. Á morgun ætlar hann að
halda erindi á fræðslufundi hjá
Fuglavernd í Reykjavík og tala um
fugla í íslenskri og erlendri þjóðtrú.
„Ég ætla að setja þetta fram í
myndrænu formi þar sem ég gef fugl-
unum einkunn frá 1-10 eftir því
hversu mikið er að finna um þá í þjóð-
trúnni, en það er mjög misjafnt. Mús-
arrindillinn skorar mjög hátt og ég
ætla að gera honum góð skil í erindi
mínu en hann kemur mikið fyrir í
þjóðtrú erlendis.“
Illur andi í músarrindli
Sigurður segir víða finnast sögur af
músarrindli og mikil hefð sé tengd
honum úti í heimi, sérstaklega á Bret-
landseyjum og Bretaníuskaga. „Þar
fóru menn til dæmis áður fyrr um á
jólum og eltu hann og hann var jafn-
vel drepinn, fólk festi hann á stöng og
gekk með hann um bæinn. Þetta er
ævagamall siður og sumir vilja meina
að þetta sé einhverskonar fórn, vegna
vetrarsólstaða. Aðrir telja að þetta sé
upphaflega vegna þess að í keltneskri
trú virðast drúídar hafa litið á hann
sem heilagan fugl sem jafnvel gat
sagt til um framtíðina, en svo þegar
kristnin kom til Írlands þá áttuðu hin-
ir kristnu sig á hversu ríkt þetta var í
fólki og þess vegna getur verið að
þeir hafi hreinlega sagt fuglinn djöf-
ullegan. Margar hugmyndir eru sem-
sagt í gangi um skýringuna
á þessari hefð,“ segir Sig-
urður og bætir við að hér á
Íslandi hafi músarrindillinn
verið talinn æði kröftugur,
og jafnvel á köflum illur
andi. „Vegna þess að hann
átti það til að fara niður
reykháfinn hjá fólki og bora sig inn í
kjötlæri og skemma matinn. Fólk
setti því krossmark yfir reykháfana
sína til að varna því að þessi fjandi,
músarrindillinn, færi þar niður.“
Þögul og hnípin lóa
Sigurður segir hrafninn vera einn
þeirra fugla sem fengu einkunnina 10
á skalanum hans. „Hrafninn skorar
hátt bæði hér heima og erlendis.
Þjóðtrú sem tengist hrafninum er
enn bráðlifandi. Ef hann sest til dæm-
is á kirkjumæni þá fer um fólk. Ég
man eftir að hafa tekið mynd af
hrafni sem settist upp á
Siglufjarðarkirkju og
mér stóð ekkert á
sama um það.
Hann er enn
váboði í hug-
um margra.
En það er
líka ríkt í
mörgum að
hrafninn sé
mjög vitur
fugl og fólk trúir
því að sé honum gert gott þá muni
hann launa vel fyrir það. Ótal sögur
eru til um það og allir þekkja mál-
tækið „Guð launar fyrir hrafninn.“
Sjálfur gef ég hrafninum að éta, ein-
faldlega af því að hann er oft svangur,
og ég veit að margir gefa honum hér
á Siglufirði.“
Sigurður segir heiðlóuna koma
mikið fram í íslenskri þjóðtrú sem
veðurviti. „Þá er söngur hennar tal-
inn boða ákveðna tegund veðurfars.
Ef hún syngur til dæmis á ákveðinn
hátt þá boðar hún gott veður en ef
hún er þögul og hnípin þá er ekki gott
veður framundan.“ Allur gang-
ur er á því hvort fuglar boði góð
eða slæm tíðindi og sumt hefur
komið Sigurði á óvart. „Ég var
til dæmis svolítið hissa þegar ég
komst að því að steindepillinn er
alls ekki góði gæinn í erlendri
þjóðtrú. Á Bretlandseyjum er hann
til dæmis ekki talinn góðs viti, en
það tengist eitthvað svarta mynstr-
inu á höfði hans sem virðist fara illa í
fólk. En svo getur skýringin líka ver-
ið sú að hann heldur sig mikið í
steinhleðslum sem eru jú
oft í kringum kirkju-
garða og þá tengir
fólk það dauð-
anum.“
Og ekki
tilheyrir
þjóðtrúin um
fuglana eingöngu
gamla tímanum, margt af
því lifir enn góðu lífi. „Sjómenn lesa
til dæmis enn í hegðun fugla, til að
komast að því hverslags veðri er von
á. Enda skynja skepnur, bæði fuglar,
hestar og fleiri dýr, veðrabreytingar
löngu áður en við mannfólkið tökum
eftir þeim. Þessar skepnur eru eins
og lifandi loftvogir og full ástæða til
að við mannfólkið höldum áfram að
líta til þeirra. Sjálfur gef ég flækings-
fuglum í garðinum hjá mér á veturna
og ég verð oft var við að á undan
vondum veðrum koma þeir í stórum
hópum, bæði skógarþrestir og snjó-
tittlingar, og þeir eru miklu lengur að
tína í sig en ella. Þeir vita að vont og
hart er framundan og það kemur allt-
af í ljós að þeir hafa rétt fyrir sér.“
Blóðfætla er alþýðuheiti tjalds
Sigurður er forfallinn fuglaáhuga-
maður og gerir mikið af því að taka
myndir af fuglum. Hann grúskar í
heimildum og tekur viðtöl við fólk til
að afla sér upplýsinga um fugla.
Hann hefur meðal annars ritað grein-
ar um himbrimann og teistuna í sam-
vinnu við þjóðfræðing við Uppsalahá-
skóla, Ingvar Svanberg, og fengið
birtar í erlendum tímaritum, og fleiri
eru í bígerð hjá þeim félögum. „Ég
leita fanga mjög víða. Sagnir af fugl-
um er að finna í gömlum þjóðsögum
en einnig í endurminningabókum og
svo í munnlegri geymd,“ segir Sig-
urður sem gaf út fuglabókina Ísfyglu
árið 1996 og þar birti hann m.a. 700
alþýðuheiti fugla sem hann hafði
fundið hér og þar. Eftir útgáfu bók-
arinnar hefur hann fundið 300 al-
þýðuheiti fugla í viðbót, svo þau eru
orðin eitt þúsund. „En ég er enn að
leita og ég ætla mér að vinna með
þetta enn lengra og komast að því
hvar hvert heiti var notað á Íslandi og
hvað þau merkja. Alþýðuheitin segja
svo margt og þetta eru mjög
skemmtileg nöfn og sum ævagömul
en önnur nýrri. Til dæmis er nýjasta
dæmið heitið staurasöngvari yfir
stelkinn, en tengdafaðir minn sagði
mér að það hefi verið notað meðal
þeirra manna sem hann vann með á
sínum tíma í Vegagerðinni, þá tyllti
þessi fugl sér oft á staura nálægt
þeim til að syngja. Hettukría er líka
heiti á hettumávi sem einungis er not-
að hér á Siglufirði. Önnur og eldri
dæmi eru sníkjumagi yfir skúminn,
kannski af því hann eltir aðra fugla
sem eru með æti en kannski líka
vegna þess að hann sest við skip og
báta þegar slógi er hent út. Blóðfætla
er eldgamalt heiti yfir tjald, sennilega
af því hann er með rauðleita fætur en
latneska heiti hans haemotobus vísar
jú í blóð.“
Krummi minn á skjánum
Margir trúa enn að ekki boði það gott ef hrafn sest á kirkjumæni og sumir
láta lóuna segja sér til um komandi veður. Sigurður þekkir sögur af fuglum.
Sigurður Ægisson
Fræðslufundurinn hefst kl. 20:30
á morgun, miðvikudag í Borgar-
túni 19. Opið fyrir alla.
www.fuglavernd.is
Blóðfætla er eld-
gamalt heiti yfir
tjald, sennilega af
því hann er með
rauðleita fætur
L
jó
sm
yn
d/
Si
gu
rð
ur
Æ
gi
ss
on
Að öllum líkindum er heiðlóan kær-
asti fugl okkar Íslendinga. Vinsældir
hennar eru auðvitað fyrst og síðast
til komnar vegna þeirrar næstum al-
mennu trúar, að hún sé persónugerv-
ingur vors og sumars.
Sumir trúðu því að ef farfuglar
kæmu snemma boðaði það gott vor,
það var t.d. álit bænda á miðhluta
Fljótsdalshéraðs.
Gömul trú í Aðaldal og Ljósavatns-
hreppi í S-Þingeyjarsýslu var að eftir
komu sumra farfugla kæmu vorhret.
Þau voru nefnd eftir tegundinni.
Þrjú voru oftast nefnd: lóuhret,
spóahret og kríuhret.
Stundum brugðust hretin en
stundum voru þau líka miklu fleiri og
voru þá kennd við eitthvað annað.
Á sunnan- og vestanverðu landinu
töldu margir að lóan væri lítill spá-
maður og ills viti ef hún kæmi mjög
snemma, en norðan- og austanlands
var henni fagnað sem vorboða.
(Mbl. 2000 Sigurður Ægisson.)
Ljósmynd/Sigurður Ægisson
Lóan ljúfa