Morgunblaðið - 20.09.2010, Síða 17

17
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 20. SEPTEMBER 2010
Átök Þeir voru heldur betur garpslegir Griðungarnir og Gammarnir sem börðust um Íslandsmeistaratitilinn á laugardag í andspyrnu, sem er íslenska heitið yfir ástralska knattspyrnu.
Griðungar höfðu betur en íþróttin er mitt á milli hefðbundinnar knattspyrnu og ruðnings. Markmiðið er að skora sem flest mörk en til þess þarf að yfirstíga meiri hindranir en í knattspyrnu.
Kristinn
Að óbreyttu mun
orkunotkun heimsins
tvöfaldast fram til árs-
ins 2050. Þetta fullyrti
Peter Voser, forstjóri
Royal Dutch Shell, á
Global Leadership-
ráðstefnu hjá London
Business School fyrir
skömmu. Á ráðstefn-
unni komu jafnframt
fram hin skörpu skil
sem eru að myndast á heimskorti
viðskipta, þar sem Evrópulönd, með
fáum undantekningum, munu glíma
við stöðnun á meðan hagvöxtur
heimsins verður borinn uppi af
BRIC-löndunum (Brasilía, Rúss-
land, Indland og Kína).
Að jafnaði var um 6% samdráttur
í löndum Evrópu á árunum 2008 og
2009. Efnahagsbatinn á þessu ári og
þeim næstu verður hægur og hjá
mörgum Evrópulöndum er líklegt
að þjóðarframleiðslan verði svipuð
árið 2014 og hún var árið 2007.
Stöðnun, atvinnuleysi og miklar op-
inberar skuldir munu einkenna
stöðu margra Evrópuríkja á næstu
árum.
Hinum megin á hnettinum heldur
vöxturinn hins vegar áfram og
stundum gleymast stærðirnar í
þessu sambandi. Þannig er áætlað
að við hóp miðtekjufólks bætist
rúmlega 500 milljónir íbúa fram til
ársins 2020 og yfirgnæfandi hluti
þess hóps komi frá BRIC-
löndunum. Fjölgunin jafngildir
rúmlega íbúafjölda EU-svæðisins
og tekjuáhrifin koma ma. fram í
stóraukinni orkunotkun.
Kína er orðið næststærsta hag-
kerfi heimsins og þótt umfangið sé
aðeins þriðjungur af bandaríska
hagkerfinu, þá minnkar bilið óð-
fluga. Orð Johns Connollys, stjórn-
arformanns Deloitte, eru táknræn
fyrir breyttar áherslur í heims-
viðskiptum, en hann
sagði: „Okkar besta
unga fólk, við sendum
það til Asíu, þar eru
mestu tækifærin.“
Á Íslandi upplifðum
við fjármálahrun af
stærðargráðu sem
samkvæmt fjár-
málafræðum getur
gerst á um 100 ára
fresti. Fjárhagslegt
tjón var gríðarlegt og
þeir sem mesta
ábyrgð bera komast ekki hjá því að
taka út refsingu. Sá fjöldi getur hins
vegar ekki verið þúsundir ein-
staklinga og við verðum að komast
úr hlekkjum þessa hugarfars að
horfa ætíð í baksýnisspegilinn.
Verðmæti náttúruauðlinda Ís-
lands mun vaxa í heimi sem sífellt
þarfnast meiri orku og á Íslandi býr
jafnframt vel menntuð þjóð sem
hefur mikla aðlögunarhæfni. Aukin
verðmætasköpun er lykilatriði fyrir
endurreisn og bættum hag heim-
ilanna í landinu og að því verða allir
að vinna. Þrátt fyrir allt eru lang-
tímahorfurnar góðar og það er
löngu kominn tími til aðgerða.
Eftir Karl
Þorsteins
»Aukin verðmæta-
sköpun er lykilat-
riði fyrir endurreisn og
bættum hag heimilanna
í landinu og að því
verða allir að vinna.
Karl Þorsteins
Höfundur hefur víðtæka reynslu á
fjármálamarkaði. Hann starfaði hjá
Búnaðarbanka Íslands og var síðar
framkvæmdastjóri hjá Kaupþingi
Búnaðarbanka. Hann lauk fram-
haldsnámi frá London Business
School og starfaði hjá MP Fjárfest-
ingabanka í London. Karl er starf-
andi stjórnarformaður Quantum
ehf. og varaformaður stjórnar Virð-
ingar hf.
Breytt heimsmynd
og Ísland
Árið 2009 kom út bók
eftir bandarísku hag-
fræðingana Reinhart og
Rogoff sem bar heitið
„This time is different“.
Titillinn vísar til þess að
á öllum uppgangstímum
finnst sumum að komnir
séu „nýir tímar“.
Reynsla frá fyrri tíð eigi
ekki lengur við. Það er
eðlilegt að ungu fólki
sýnist að aðstæður einmitt nú séu allt
aðrar en áður hafa þekkst. Það þekkir
ekki söguna, hefur ekki reynt kreppur
á eigin skinni og á því erfitt með að
læra af reynslu annarra. Því verður
varla breytt. Hagfræðin lítur hins
vegar til reynslunnar og leitar að hlið-
stæðum. Verðbólur á markaði tengj-
ast venjulega langvarandi góðæri og
þær springa oftast eins og sápukúlur
þegar samdráttar fer að gæta. Stað-
reyndin er sú að stjórn peningamála
og fjármála ríkisins er jafn ómissandi
og lögregla og dómstólar. Þeim sem
axla ábyrgð ber að gæta þessarar
stjórnar með velferð og farsæld í
huga.
Ábyrgð hagfræðinga
Sigurganga Vesturlanda í efna-
hagsmálum stóð í meira en heilan ára-
tug fyrir hrun, þó dálítið hik hafi verið
á henni árin 2001-2. Áratugur er nær
fjórðungur af starfsævi manns. Kyn-
slóðaskipti stjórnenda átti sér stað.
Því var haldið fram að aðstæður hefðu
breyst og hagstjórn væri nú öll önnur
og betri. Ekki virtist verða neinn end-
ir á sigurgöngunni, „nýja hagkerfið“
lyti allt öðrum lögmálum en það
gamla. Nú vitum við hins vegar betur.
Sannleikurinn er sá að ef við hefðum
þekkt hliðstæður þess nú sem voru
ráðandi þættir í aðdraganda fyrri
efnahagslægða hefði það afstýrt
óhöppum. Hagsaga er ómissandi þátt-
ur í menntun hagfræðinga. Þeim er
eins og öðrum vorkunnarlaust að
kunna sitt fag. Leggja ber aukna
ábyrgð á þá stjórnendur sem eru hag-
fræðingar, fari hagþróun úr böndum.
Sameiginlegt með
nær öllum hinum fjöl-
mörgu kreppum sem
hagsagan tekur til, er
óhófleg skuldasöfnun
hins opinbera, banka,
fyrirtækja eða heimila.
Slík skuldasöfnun er líka
á ábyrgð þeirra sem
veita lánin. Vandinn er
sá að á þenslutímum,
meðan á skuldasöfn-
uninni stendur, ríkir al-
mennt andvaraleysi.
Þróunin er oftast misskilin sem skeið
vaxtar og velgengni. Gegndarlausar
lántökur heimila sprengja íbúðaverð
langt upp fyrir almenna verðþróun og
hlutabréfavísitölur setja ný met í
hverjum mánuði. Eigendurnir horfa
stóreygir og hamingjusamir á. Bók-
færður hagnaður banka er talinn
merki um mikinn vöxt og viðgang fjár-
málaþjónustu. Allir eru sammála um
að lífskjör hafi batnað til muna og það
talin bein afleiðing af stefnu stjórn-
valda. Stjórnmálamenn eru í sæluvímu
vegna eigin „árangurs“. Stórfelld söfn-
un skulda veldur hins vegar gífurlegri
áhættu, því getan til að endur-
fjármagna þær getur horfið eins og
dögg fyrir sólu. Því miður sýnir sagan
að svona bólur enda næstum alltaf illa.
Bati handan við hornið
Í bók sinni rekja Reinhart og Rogoff
margs konar fjármálakreppur og efna-
hagslægðir: Skuldakreppur ríkja,
bankakreppur, gjaldeyriskreppur,
verðbólgukreppur o.s.frv. Þær hafa
þekkst allar götur síðan menn tóku að
nota peninga í viðskiptum sín á milli.
Þekktar kreppur síðustu 200 árin eru
hvorki fleiri né færri en 180 talsins í
heiminum öllum. Höfundarnir upplýsa
að frá hruni að bata séu að meðaltali
um tvö ár og að sama tíma til viðbótar
taki að fá atvinnuleysið til að ganga til
baka. Þó okkar kreppa hafi verið
krappari og dýpri en gengur og gerist
getum við horft bjartsýn fram á við,
batinn hlýtur að vera handan við horn-
ið skv. þessu.
Ofvaxin börn?
Mikilvægast er að muna að mikil
skuldsetning er stórhættuleg. Þegar
fjármálastofnanir þenjast út vegna
tekinna lána til endurlána sýnir
reynslan að þær verða ofvaxnar, valt-
ar og brothættar. Það er vel sýnilegt
og rýrir traust sem þær geta ekki ver-
ið án. Þetta verður alveg sérstaklega
viðkvæmt þegar tekin eru stutt lán til
að endurlána í langan tíma. Ef traust-
ið brestur hrynur bankinn eins og
spilaborg. Á þessu flöskuðu banka-
stjórar íslensku bankanna. Þeir tóku
lán til fimm ára og endurlánuðu til 40
ára. Samt er þetta ekki flóknara en
svo að 11-12 ára gamalt barn getur
skilið hættuna. Það er að vísu algengt
að fengin lán séu styttri en veitt, en á
þessu þurfa að vera takmörk. Flón
eiga ekki erindi í stöður bankastjóra.
Áhættutakan var út yfir allan þjófa-
bálk og auðséð kunnugum. Þegar við
bætist að í bólunni er lánað út á sífellt
hækkandi verð, ár frá ári, þá máttu
menn vita að vandinn var ekki bara
lausafjárvandi heldur líka eiginfjár-
vandi. Lán mundu tapast í stórum stíl.
Enginn vafi er á að sérfræðingar er-
lendra banka og stjórnendur hafa ver-
ið meðvitaðir um þetta vandamál á Ís-
landi. Þeir vissu að bankaflón höfðu
byggt spilaborgir en lánuðu þeim
samt ógrynni fjár. Framferði þeirra
var óábyrgt eins og manns sem af-
hendir barni vímuefni. Þeir hafa með
vítaverðu skeytingarleysi sínu valdið
íslenskum heimilum og fyrirtækjum
stórfelldu fjárhagstjóni, fyrir utan all-
ar hörmungarnar. Við eigum að rann-
saka háttsemi þeirra og kanna skað-
semi vímulána þeirra. Á þeim grunni
eigum við að lögsækja þá fyrir íslensk-
um dómstólum, en dómar þeirra eru
aðfararhæfir í flestum nágrannalönd-
unum. Þeir munu því þurfa að borga
okkur bætur, falli dómar á þá leið.
Eftir Ragnar
Önundarson
» Framferði þeirra var
óábyrgt eins og
manns sem afhendir
barni vímuefni
Ragnar Önundarson
Höfundur er viðskiptafræðingur og
bankamaður af gamla skólanum.
Góð lesning handa Íslendingum