Morgunblaðið - 31.10.2011, Síða 26

VIÐTAL
Kolbrún Bergþórsdóttir
kolbrun@mbl.is
Táknin í málinu er ný bók eftir Sölva
Sveinsson. Þar er gerð grein fyrir merkingu,
sögu og birtingarmyndum mörg hundruð
tákna og tilvísanir í bókmenntir og listaverk
frá ýmsum tímum notaðar til að skýra þau,
auk þess er atriðisorða- og myndaskrá.
Sölvi, sem nú starfar sem skólastjóri í
Landakotsskóla, hefur áður sent frá sér fjöl-
margar bækur, meðal annars um íslenska
málshætti, íslensk orðtök og uppruna orða.
Þegar Sölvi er spurður um tilurð þessarar
nýju bókar segir hann: „Ég hef verið að
skrifa bækur um íslenskt mál af einhverju
tagi í mörg ár. Þar sem ég hef verið í fullu
starfi í skólamálum hentar mér að skrifa
bækur þar sem hægt er að taka fyrir af-
markaða kafla, nokkur orðtök, málshætti
eða þá tákn, hver kafli í svona bók er af-
mörkuð heild. Heimur tákna opnaðist fyrir
mér þegar ég af rælni keypti mér bók um
tákn. Ég var að fara í flugvél á leiðinni heim
frá útlöndum og vantaði eitthvað að lesa og
keypti þá erlenda táknabók og las mér til
mikillar ánægju. Síðan hef ég viðað að mér
fjölda slíkra bóka og sá fljótlega að það
vantaði svona rit á íslensku. Ég er búinn að
vera að dunda við að skrifa þessa bók í ein
fimmtán ár með hléum.“
Hvaðan koma táknin sem við notum?
Fyrir hverja er þessi bók?
„Hún er fyrir alla sem hafa áhuga á ís-
lensku máli, notkun þess og beitingu. Tákn
eru afar algeng, bæði í daglegu tali manna
sem og í bókmenntum og trúarbrögðum.
Alls staðar þar sem mál er notað koma fyrir
tákn, þannig að mér fannst þörf fyrir svona
bók því í henni geta menn séð hvaðan táknin
„Ég kenndi nokkur ár í grunnskóla en
lengst af í framhaldsskóla og stjórnaði síðan
Fjölbrautaskólanum í Ármúla og Versl-
unarskólanum og er núna skólastjóri í skóla
fyrir lítil börn og unglinga. Mér finnst
óskaplega gaman að vinna með börnum og
unglingum. Sem skólastjóri og skólameistari
hefur mér alltaf fundist það skemmtilegast í
starfinu að ganga um skólann og taka nem-
endur tali því ef maður situr alltaf á skrif-
stofu sinni þá talar maður einungis við
krakka sem maður þarf að skamma eða
krakka sem hafa lent í erfiðleikum til dæmis
vegna veikinda. Á göngunum hitti ég hinn
farsæla og venjulega nemanda sem þarf
aldrei að leita til mín. Ég er raunar þeirrar
skoðunar að skólastjórnendur vanræki starf
sitt ef þeir ganga ekki um skólann og taka
nemendur tali, þeir eiga líka að stinga sér
inn í stofur og spjalla við krakkana. Ósýni-
legur skólastjóri er í besta falli þokkalegur
stjórnandi en lítill leiðtogi.“
Hefurðu tekið eftir því að þekkingu ung-
linga á orðtökum og málsháttum sé að
hraka?
„Já, þekkingunni er að hraka en ekki bara
meðal unglinga heldur fólks almennt. Það er
vegna þess að jarðvegurinn sem þessi orða-
forði er vaxinn úr er fokinn á haf út. Lang-
flest orðtök eru vaxin upp úr samfélagi þar
sem menn slógu með orfi og sóttu sjó á ára-
bátum. Þjóðfélagshættirnir þar sem orðtökin
voru notuð í bókstaflegri merkingu eru nán-
ast hvergi sýnilegir lengur. Þess vegna er
brýnt að fara yfir þessa hluti í skólum. Hitt
er svo annað mál, að sífellt verða til ný orð-
tök, runnin upp úr okkar samfélagi. Þannig
er núna gefið grænt ljós á eitt og annað,
fjármálaráðherra segist standa á bremsun-
um við fjárlagagerðina, en á velmektarárum
fyrir hrun var allt á útopnu. Þetta eru ný
orðtök og sýna með öðru hvað málið er
frjótt.“
ah. Þetta kemur fram í fánum ýmissa músl-
ímskra ríkja, eins og fána Líbíu sem er ekk-
ert annað en grænn dúkur með engu
merki.“
Málið er frjótt
Hvaðan kemur áhugi þinn á málsháttum,
orðtökum og táknum?
„Ég hef kennt í áratugi og í kennslu
skynjaði ég oft hvað krökkum og unglingum
fannst mikil uppljómum að sjá og heyra
hvernig orðtök voru upphaflega hugsuð og
stundum teiknaði ég þau upp á töflu. Ég út-
skýrði til dæmis bókstaflega merkingu þess
að ríða baggamuninn, en þá fluttu menn hey
af engjum heim á hestum, bundið í tvo
bagga á hvern hest, annar bagginn var
stundum miklu minni en hinn í lok dags og
þá var krakka hent upp á minni baggann til
að það væri jafnt á hestinum. Hann var að
ríða af baggamuninn. Skýringar eins og
þessar vekja áhuga hjá krökkum.“
Þú hefur unnið að skólamálum í áratugi
og ert nú skólastjóri Landakotsskóla, finnst
þér gaman að umgangast börn og unglinga?
sem þeir nota eru komin. Hlutverk tákna er
að tjá eitthvað sem ekki er hægt að festa
hönd á en þó þannig að það vísar í hlut eða
fyrirbæri sem allir þekkja. Tökum sápukúlu
sem dæmi til að skýra það nánar. Allir hafa
séð sápukúlu svífa og fyrr en varir er hún
sprungin eða horfin stefnulaust út í busk-
ann. Þess vegna varð hún tákn fyrir hverf-
ulleik lífsins. Þess vegna eru sápukúlur víða
í trúarlegri myndlist, beinlínis til að sýna
þetta. Barn sem blæs sápukúlur og sjá má í
myndum er tákn fyrir óstöðugleika lífsins.
Réttlæti er oft tákngert í mynd af konu
með bundið fyrir augu, hún heldur á vog í
annarri hendi og sverði í hinni. Þetta er
rómverska réttlætisgyðjan Justitia. Allir
eiga að vera jafnir fyrir lögum og þess
vegna er konan með bundið fyrir augun,
vogin er tákn fyrir rök með og á móti sekt
og sverðið er tákn fyrir refsinguna. Í þessu
felst kannski óskhyggja manna um réttlæti
frekar en réttlæti í raun, að minnsta kosti
eins og það er stundað í mörgum löndum nú
á dögum.
Alls konar tákn eru til fyrir vald og kúgun
og mörg þeirra eru skýrð í þessari bók, eins
og stafur, stóll, hásæti, svipa, sverð, keðja
og fleiri. Öll eru þau myndræn og blasa við í
fjölmiðlum dag hvern. Þannig er það með
tákn, þau eru lifandi hluti málsins og við
grípum til þeirra hugsunarlaust.
Mörg tákn eru eldforn, önnur eru nýrri,
sum eru alþjóðleg og sum séríslensk. Ég
veit til dæmis ekki til þess að lóa sé nokkurs
staðar tákn nema hér á landi þar sem hún
táknar sumarkomu, og þrösturinn er „vor-
boðinn ljúfi“. Sum tákn eru alþjóðleg eins og
elding, sól og máni. Öll fyrirbæri himinsins
þekkjast alls staðar á byggðu bóli í tákn-
rænni merkingu. Sum tákn eru nokkuð sér-
tæk, eins og græni liturinn. Hjá okkur tákn-
ar hann vor og grósku, jafnvel bernsku, en
meðal múslíma er grænn litur tákn fyrir All-
Morgunblaðið/Ómar
Sölvi Sveinsson Alls staðar þar sem mál er notað koma fyrir tákn, þannig að mér fannst þörf fyrir svona bók því í henni geta menn séð hvaðan táknin sem þeir nota eru komin.
Tákn eru lifandi hluti málsins
 Sölvi Sveinsson er höfundur bókarinnar Táknin í málinu  Vann að verkinu í fimmtán ár  Gerir
grein fyrir merkingu og sögu mörg hundruð tákna  Þörf fyrir bók eins og þessa segir Sölvi
» Allir hafa séð sápukúlusvífa og fyrr en varir er hún
sprungin eða horfin stefnu-
laust út í buskann. Þess vegna
varð hún tákn fyrir hverfulleik
lífsins. Þess vegna eru sápu-
kúlur víða í trúarlegri mynd-
list, beinlínis til að sýna þetta.
Barn sem blæs sápukúlur og
sjá má í myndum er tákn fyrir
óstöðugleika lífsins.
26 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 31. OKTÓBER 2011