Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1982, Blaðsíða 244

242
Jón Hilmar Jónsson
hlutverk virðast koma fram samfara aðgreiningu bendivísunar með
svona. Þau eldri vísiorð sem ná bæði til endurvísunar og bendivísunar
yfirfærast að verulegu leyti á endurvísun, en að nokkru halda þau sínu
upphaflega hlutverki, þó jafnan með þvf móti að þau fá stíllega merkt
gildi gagnvart þeim vísiorðum sem bera uppi hina nýju aðgreiningu
bendivísunar og endurvísunar. Fyrir kemur einnig að hin eldri vísiorð
fá þrengt merkingarhlutverk þannig að þau framkalla að nokkru nýja
merkingaraðgreiningu meðal vísiorða. Aðgreiningin bendivísun :
endurvísun er því ekki eini þátturinn sem greinir að þau vísiorð sem
svona skipar sér með merkingarlega, heldur eru aðrir þættir, bæði
merkingarlegir og stíllegir, aðgreinandi fyrir hlutverk einstakra
vísiorða. Verður nú fjailað nánar um hlutverk vísiorðsins svona í yngra
máli, hina setningarlegu útbreiðslu þess og þá aðgreiningu bendivísun-
ar og endurvísunar sem því fylgir. Er þá skýrast að fjalla um hverja
setningarstöðu fyrir sig þar sem að nokkru leyti er um að ræða misr
munandi vísiorð og ólíka afstöðu þeirra í milli.
4.4.1 Vísiorð sem sérstætt háttarákvæði í atvikslið
Eins og fyrr var tekið fram lætur vísiorðið svá bæði í ljós endurvísun
og bendivísun í fornmáli. Annað vísiorð sem fyrir kemur sem sérstætt
háttarákvæði í atvikslið í fornmáli, að vísu mun sjaldnar, er þannig.
Notkun þess virðist einskorðuð við endurvísun, enda um að ræða
augljós tengsl við fornafnið sá. Þess eru raunar mörg dæmi að þannig
komi fyrir með merkingu sem samræmist beint upphaflegri mynd orðs-
ins (þann veg), þar sem endurvísunin er bundin við fornafnið sá:
(72) En er konungr hellt iN i fiorþv þa sótti iarl eptir þannig. (Ól.
503:10)
En um háttarákvæðið eru einnig mörg dæmi:
(73) þycki mer þaNig hellzt at vNit sem Sigurðr Þorlacs son myndi
hafa vegit maNinn. (Ól. 365:7)
Meginbreytingin sem orðið hefur á sérstæðum háttarákvæðum í
atvikslið frá fornmáli er fólgin í uppkomu aðgreindra vísiorða fyrir
bendivísun og endurvísun. Ekki verður sagt um það með vissu hvenær
svona hefur fengið hlutverk bendivísunar. Það torveldar alla tíma-
setningu að dæmi um orðið eru mjög strjál í heimildum lengi fram
eftir. Það kemur t. d. ekki fyrir í Guðbrandsbiblíu (sbr. Bandle