Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1985, Qupperneq 190

188
Ritdómar
íslensk oröabók handa skólurn og almenningi. Ritstjóri: Árni Böðvarsson.
Önnur útgáfa, aukin og bætt. Bókaútgáfa Menningarsjóðs, Reykjavík, 1983.
0.
Árið 1963 var brotið blað í sögu íslenskrar orðabókaútgáfu með því að þá hafði loks
verið samin almenn og alhliða íslensk orðabók með íslenskum skýringum, íslenzk
orðabók handa skólum og almenningi, eins og hún var látin heita. Nú, að u.þ.b. 20
árum liðnum, hafa skólar og almenningur fengið í hendur 2. útgáfu bókarinnar. Orða-
fjölditin hefur nú aukist allverulega. I formála er talið að nýja útgáfan haft að geyma um
85 þúsund eiginleg („feitletruð") uppflettiorð, en uppflettiorðin í eldri útgáfunni eru
talin um 65 þúsund. Þar er einnig tekið fram að umfang bókarinnar hafi aukist umfram
það sem nemur aukningu orðaforðans þar sem skýringar séu rækilegri og orðasambönd
fleiri en áður. Hin nýja útgáfa er rösklega 1250 bls. tvídálka, um 400 bls. stærri en fyrri
útgáfan. Samkvæmt formála 2. útgáfu eru helstu nýmæli þau að aukið hefur verið við
mannanöfnum og öðrum sérnöfnum, heitum landa, staða og íbúa þeirra auk þess sem
nokkuð af myndum hefur verið sett í bókina. Það er ógemingur og raunar ófullnægj-
andi að binda umfjöllun um bókina við nýmæli 2. útgáfu, heldur er eðlilegast að hún
taki til hinnar nýju gerðar í heild. Bókin er í daglegu tali jafnan kennd við útgefanda
sinn og nefnd Orðabók Menningarsjóðs og verður þeirri venju fylgt hér (skst. OM. Þar
sem ástæða er til er greint á milli 1. og 2. útgáfu með skammstöfununum OM-1 og
OM-2.).
1.
1 formála að OM-1 er tekið fram að bókin sæki í meginatriðum fyrirmynd sína til
orðabókar Sigfúsar Blöndals (hér skst. OSBl), „orðaforði hennar, merkingaskil og skýr-
ingar eru grundvöllur þessarar", segir i formálanum. OSBI er meginverk í íslenskri
orðabókagerð, og engin íslensk orðabók verður samin án þess að verulegt tillit sé tekið
til hennar. En hafa verður í huga að sex áratugir eru liðnir síðan OSBI kom út, og það
hlýtur að vera mikið vafamál hvort hún getur lengur gegnt því hlutverki að vera bein
fyrirmynd þeirra orðabóka sem birta eiga lýsingu á íslenskum orðaforða með aðal-
áherslu á máli samtímans. Greinilegt er að uppistaðan í OM er sótt til OSBI og í því
efni hefur engin stefnubreyting orðið við 2. útgáfu bókarinnar. Að því er tekur til orða-
forðans virðast tengslin við OSBl hafa verið treyst því að þess er getið í formála að
meira hafi „verið tekið nú en áður úr orðabók Sigfúsar Blöndals". En ekki kemur fram
hvers konar orð hér er einkum um að ræða né hve stóran hlut þau eiga í þeirri aukn-
ingu sem orðið hefur á orðaforða OM.
Um sumt nýtur OM fyrirmyndar sinnar, sérstaklega að því er varðar allan þann fjöl-
breytileika í merkingu og notkun orðanna sem þar birtist. En hún geldur þess einnig á
ýmsan hátt hversu mjög hún er sniðin eftir OSBI. Það skýrist fyrst og fremst af því að
um er að ræða tvær ólíkar gerðir orðabóka. í OSBI eru uppflettiorðin skýrð með þýð-
ingum á annað tungumál, en í OM eru uppflettiorð og skýringar á einu og sama máli.
Þessi eðlismumur hefur að réttu lagi í för með sér gerólíkar forsendur fyrir gerð skýr-
ingagreina. Þegar um er að ræða þýðingu úr einu máli á annað (þýðingaorðabók) varðar
mestu að hægt sé að koma skýringunni til skila með hnitmiðaðri þýðingu svo að kapp-