Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1985, Qupperneq 191

Ritdómar
189
kostað er að finna skýringarorð sem fellur beint að vísun og merkingu uppflettiorðsins.
Þegar skýringamar eru á sama máli og uppflettiorðin (skýringaoröabók) er þessu á ann-
an veg háttað. Þar krefst gerð skýringagreina miklu fremur nákvæmra útskýringa og
ekki síður innbyrðis samkvæmni í meðferð þess orðaforða sem beitt er í skýringunum.1
Þessi munur setur mark sitt á alla efnisskipan, sundurliðun orðbátkanna, merkingaskil
o.þ.h. Mismunur þessara tveggja gerða markast einnig af því að þær höfða að talsvert
miklu leyti til ólíkra lesenda eða notenda. Við gerð þýðingaorðabóka er tekið verulegt
tillit til lesenda sem hafa takmarkað vald á uppflettimálinu en valda þýðingamálinu
þeim mun betur eða hafa það beinlínis að móðurmáli. Gera verður ráð fyrir að þessi
munur geti m.a. stuðlað að mismunandi vali á uppflettiorðum auk þess sem hann hefur
mótandi áhrif á gerð skýringanna. Þótt íslenskir menn hafi á sínum tíma átt mestan þátt
í gerð OSBl og þeir hafi haft skilning á notagildi hennar fyrir íslenska lesendur fer ekki
hjá þvi að hún höfðar beint og óbeint til danskra lesenda og annarra þeirra sem vald
hafa á dönsku. Og einkenni þýðingaorðabókar birtast þar í ýmsum atriðum. Skýrast
koma þau fram í þeirri höfuðáherslu sem lögð er á merkingarþáttinn og hina merking-
arlegu sundurliðun í orðalýsingunni umfram greiningu sem tekur til málkerfislegra
þátta í íslensku svo sem setningarlegra einkenna. En þau sjást einnig i því að leitast er
við að koma skýringum til skila í sem knappastri mynd, helst með samræðum þýðing-
arorðum án frekari merkingarlýsingar eða umsagnar um það hugtak eða fyrirbæri sem
vísun uppflettiorðsins beinist að. Þannig er eðlilegt að meira kveði að fjölda uppfletti-
orðanna en fyrirferð þeirra hvers um sig. Þegar OM var samin með OSBl sem fyrir-
mynd voru öll þessi einkenni þýðingaorðabókar þegin í arf og gerð að megineinkennum
alíslenskrar skýringaorðabókar. Þetta verður að hafa i huga þegar einkenni OM eru
metin og staðið er frammi fyrir einstökum ágöllum á bókinni.
Þegar um er að ræða alhliða skýringaorðabækur um lifandi tungumál á borð við OM
er mikils um vert að byggt sé á traustum og Ijölbreytilegum efniviði þar sem einkenni
orðanna koma fram. Nauðsynlegt er að geta gengið að beinum notkunardæmum og
öðrum heimildum um orðanotkunina til þess að lýsingin fái áþreifanlega viðmiðun, og
gagnlegt er að birta notkunardæmi i einhverjum mæli svo að lesandi eigi hægara með
að átta sig á hegðan orðanna. í OM er þessi þáttur ekki eins gildur og notadrjúgur og
vera ætti, og á það jafnt við um 1. og 2. útgáfu. Að vísu er talsvert af orðasamböndum,
örstuttum setningum og setningabrotum víða að finna í skýringagreinum, og sums stað-
ar er þessu efni ætlað veigamikið hlutverk í orðalýsingunni. Skv. formála OM-1 eru
notkunardæmin „öll gerð eftir skrásettum dæmum úr bókmenntum eða daglegu tali,
þótt þau hafi verið stytt eins og unnt var“. En sú ríka áhersla sem lögð er á að hafa
notkunardæmin sem styst leiðir til þess að dæmin verða næsta sviplaus og bera sjaldan
með sér hvaðan þau eru fengin enda er þess ekki getið. Reyndar leiðir samanburður í
ljós að mörg dæmin eru fengin úr OSBl eða sniðin eftir dæmum þaðan, og er fyrirferð
þeirra dæma óneitanlega víða á kostnað lýsandi dæma um málnotkun samtímans. Þá er
ekki sérstaklega hirt um að gera greinarmun á tilbúnum eða raunsönnum dæmum um
1 Á erlendum málum er greint á milli bilingual („tveggja mála“) og monolingual
(„eins máls“) orðabóka, en hér eru valin heitin þýöingaoröabók og skýringaorðabók
með frekari vísun til eðlismunar þessara tveggja gerða (sjá m.a. Zgusta
1971:222 —344, sbr. einnig Jón Hilmar Jónsson 1985).