Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1985, Blaðsíða 195

Ritdómar
193
orðafari eins og auðvelt er að sjá með því að bera samsetningarunur saman við OM-1,
en ekki ber minna á margvíslegu staðbundnu orðafari, þ.á m. nýjum afbrigðum af þeim
orðum sem fyrir voru í OM-1. Þá hefur nokkuð bæst við af fornmálsorðum, jafnt úr
bundnu sem óbundnu máli. Hægt er að gera sér nokkra grein fyrir þeirri stefnu sem
fylgt er í þessu efni með því að athuga þann orðaforða sem fram kemur aftast í OM-2
undir fyrirsögninni „Viðaukar og leiðréttingar".
Eins og getið var í upphafi eru helstu nýmæli OM-2 þau að mannanöfn hafa verið
tekin upp í bókina og miklu bætt við af öðrum sémöfnum, svo sem nöfnum landa og
borga, svo og íbúaheitum. Svo er að sjá sem velflest íslensk mannanöfn séu nefnd, en
þar segir orðgerðin einnig til sín svo að margra samsettra nafna er aðeins getið í skýring-
um við fyrri lið nafnsins og skyld nöfn eru færð undir sama orðbálk. Það skýtur vissu-
lega skökku við heildarsvipmót OM að blanda mannanöfnum í orðaforða bókarinnar.
Sémöfn hafa ekki til að bera eiginlega merkingu á sama hátt og hinn almenni nafnorða-
forði málsins í þeim skilningi að þau vísi til ákveðinna einkenna eða eiginleika þess
sem um ræðir.2 Þau er ekki hægt að skýra með venjulegum orðabókarhætti, svo sem
með samheitum, heldur beinast skýringarnar að því að glöggva sig á uppruna stofnsins
eða stofnanna í nafninu og reyna eftir atvikum að ljá nafninu eins konar tákngildi (sbr.
lýsingu OM-2 á nöfnum eins og Ragnar (,,‘voldugur hermaður’ eða ‘hermaður guð-
anna, goðmagnaður hermaður’") og Erna („‘örn’ eða ‘em, hress’“). Þannig verða
nafnaskýringamar allt annars eðlis en aðrar skýringar bókarinnar. En víst er um það að
marga fýsir að átta sig á gerð og helst merkingu mannanafna, og því er freistandi að
veita þeim aðgang að almennri orðabók. Erlendum staða- og íbúaheitum og lýsingar-
orðum sem af þeim eru dregin hefur Qölgað að miklum mun frá því sem er í OM-1.
Birting þessara orða miðar greinilega oft að því að halda á lofti og festa í sessi íslensk
heiti og íslenska orðmyndun. Sums staðar er islenskun heita aðeins í því fólgin að að-
laga ritháttinn íslenskum reglum, sbr. Tœland og Tœvan. Annars staðar eru erlend orð
sveigð að íslenskri orðmyndun eða felld að íslenskum beygingarflokkum: Kórei („mað-
ur i eða frá Kóreu“), kóreskur („kórverskur, sem er í eða frá Kóreu“). En mikið ber
einnig á ýmsum gömlum og úreltum heitum sem fyrst og fremst hafa orðsögulegt gildi:
Amsturdammur, Dúnú, Duná (þ.e. Dóná); Rúmaborg, Sínland (þ.e. Kína), Bolgara-
land (þ.e. Búlgaría), Sveitsaraland, Boslaraborg (þ.e. Basel), Salernisborg (þ.e. Sal-
erno), Stóðgarður (þ.e. Sluttgart). í heild ber meira á slíkum orðafróðleik en skipulegri
íslenskun erlendra staðaheita út frá hagnýtu eða málpólitísku sjónarmiði.
3.
Allmikið af merkjum eða táknum er notað í OM til leiðbeiningar um hlutverk eða
gildi orðanna. Sum þessara tákna eiga að vera lýsandi myndtákn um það svið sem við-
komandi orð er bundið (t.d. flugvélarlaga tákn um flugmál, húslaga tákn um byggingar-
list o.s.frv.), önnureru staftákn (t.d. ® um dýrafræði,(S)um sálfræði o.s.frv.). Hérskal
ekki lagt allsherjarmat á gildi slíkra tákna, en nokkur hætta er á að þau séu ekki öll eins
auðveldlega gagnsæ og ætlast er til, og kæmi vel til álita að nota heldur ótvíræðar stytt-
ingarmyndir (t.d. dýrafr., sálfr., byggl., flugm. o.s.frv.). Þá er ekki því að neita að sum
2 Um merkingarlega sérstöðu nafna sjá m.a. Lyons 1977:219—222 og Ullmann
1970:71-79.