Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2004, Blaðsíða 98

96
Þóra Björk Hjartardóttir
í nafni frelsis og jafnréttis í lýðræðisþjóðfélögum eru allir þegnar
jafnréttháir og ekki má mismuna neinum, hvorki til orðs né æðis. Það
merkir að niðrandi og niðurlægjandi tungutak um tiltekna þjóðfélags-
hópa á ekki að líðast í opinni umræðu heldur skulu notuð hlutlaus og
fordómalaus orð. Orðum sem þykja bera vott af slíku er hafnað og ný
orð tekin upp, orð sem oftar en ekki eru fengin frá fagaðilum þar sem
sama krafa um hlutleysi ríkir (sbr. Frost 1997). Umskipti orðanna í (6)
eru gott dæmi um slíka endurnýjun. Sé greiningunni í (4) beitt á þetta
ferli miðar endurnýjun orða að því að hafna gildishlöðnum orðum í
fjórða flokki sem almennu orðfæri og mynda í stað þeirra ný orð sem
falla í þriðja flokk. Almenningur tileinkar sér smám saman þessi nýju
orð og hin eldri hverfa úr notkun sem sérhæfð orð um tiltekinn minni-
hlutahóp. Flestir veigra sér a.m.k. við því að taka þau sér í munn, enda
hætta á að þeir verði þar með úthrópaðir fyrir fordóma og röng viðhorf
fyrir það að nota ekki hin „réttu“ orð.
Verði hins vegar ekki samhliða endurnýjun orða viðhorfsbreyting-
ar í þjóðfélaginu til þessara hópa er hætta á því að nýju hlutlausu orð-
in verði fljótlega einnig gildishlaðin og þar með ónothæf. Samkvæmt
greiningunni í (4) færast þau þá úr þriðja flokki í fjórða flokk. Upp-
hefst þá sama ferlið á nýjan leik og þannig getur orðið til keðja af orð-
um. Hér eru nokkur dæmi um slíkar orðakeðjur:
(10) a. fáviti —> vangefinn —» þroskaheftur -» þroskahamlaður
b. brjálaður —» geðveikur -* geðfatlaður
c. kalkaður —* gleyminn -» minnistruflaður —* heilabilaður
d. sjúklingar -* vistmenn -» heimilisfólk
e. gamall -* aldraður -» fullorðinn
Oft verða líka breytingar á orðafari í kjölfar samfélagsbreytinga. Þeim
fylgir nýr veruleiki og ákveðin viðmið sem gamla orðið endurspeglaði
gilda ekki lengur, heldur eru til komin ný viðmið sem nýja orðið á þá
að endurspegla betur. Gott dæmi um slíkt er eftirfarandi orðaþóun:
(11) hórbarn -> lausaleikskrógi -♦ bam einstæðs foreldris12
12 Nú heyrist stundum talað um sjálfstceða foreldra í stað einstceðra foreldra, að-
allega þó í þeirra eigin hópi enn sem komið er, hvað sem verður síðar. Þetta endur-