Vera - 01.02.1997, Blaðsíða 39

mikla þreytu í kvennabaráttu yfirleitt, mikil
vonbrigöi, kvennahreyfingin innhverföist,
áhuginn beindist meira að sálarlífi og spurt
var „hversvegna" en ekki „hvað“. Þarna byrj-
ar akademískur femínismi aö færast lengra
og lengra frá hinni pólitísku baráttu, því aö
þött Kvennalistinn reyndi upphaflega að
sameina teoriu og praxis hefur lítið borið á
því fyrrnefnda lengi."
En alla dreymir um að koma þessari
einingu á aftur.
„Hverja alla?“
Ég finn mjög mikla nostalgíu til þess-
ara tíma í femínismanum í dag.
„Ég minnist þessa sem alskemmtileg-
asta þáttarins af kvennahreyfingunni; bók-
menntirnar voru notaöar í umræðuhópum til
aö ræöa stöðuna, berjast um hugmyndir,
hlæja og njóta. Bókmenntirnar voru lifandi
og áhrifamiklar. En þetta hefur falliö I sund-
ur og ég sé ekki almennilega hvernig ætti aö
llma þetta saman aftur.
Meö póstmódemismanum fékk akademíski
femínisminn nýja blóðgjöf. Uppúr 1990 er
áhugi á konum og kyni og bókmenntum
kominn aftur og núna til aö vera. Ogí útlönd-
um aö minnsta kosti
hafa karlarnir komiö inn í
þetta líka. Þegar ég kem
til Ósló 1982 lendi ég á
þessum hvörfum í femín-
ismanum, en í Ósló var
mikið aö gerast í
femíniskum fræöum.
1984 átti ég þess kost
aö gefa cand. mag. ritgerðina mína um
Ragnheiði og Þórubækurnar út óbreytta, en
þá þegar var ég orðin ósátt viö vinnubrögö
mín í henni og ákvað að gera úr þessu dokt-
orsritgerö. Og þaö tók semsagt 12 ár vegna
þess að ég var I fullri vinnu allan tímann fyr-
ir utan eins misseris rannsóknarleyfi og eins
misseris leyfi frá kennslu."
Segðu mér þá meira frá ritgerðinni
sjálfri. Er hún ekki heilmikill kerfisbrjót-
ur í íslenskum bókmenntarannsóknum?
Og þá um leið vonandi brautryðjandi?
„Það teoretíska sviö sem ég nota og
skrifa um er femínismi og sálgreining, sem
sáralítiö hefur verið skrifaö um á íslandi, og
það bókmenntasögulega endurmat sem ég
er meö í ritgerðinni er nýtt. Það mætti segja
að bæði viðfangsefniö og aðferðafræðin
séu óvenjuleg í íslensku samhengi.
Ég byrja á því að greina bækur Ragnheið-
ar og skipti þeim I þrjá megin kafla, hef borg-
armyndunina sem hreyfinguna í bókinni,
kaflarnir heita „úr sveitunum", „úr þorpun-
um", „í borginni". Fyrsta og síðasta bók
Ragnheiðar, Arfur (1941) og Villieldur
(1967), gerast í borginni en á milli þessara
bóka hafa einhver ósköp gerst. Þær eru
sambærilegar því þær hafa svipað plott -
fjalla báðar um eiginmannadráp - en samt
eru þær gerólíkar. Þaö er heilt samfélag
horfið út í síðustu bókinni, sem lýsir mikilli
óhamingju og melankólíu. Ég reyni að sýna
hvað gerðist. í síðasta kaflanum set ég
Ragnheiði í bókmenntasögulegt samhengi
og skoða menningarumræöuna á eftirstriðs-
árunum.
Næstsíðasti kaflinn er um ritdóma. Um
fyrstu bók Ragnheiðar koma sjö dómar,
sem er frábært, og um næstu bók fimm. Og
allir lofsamlegir. Svo fækkar dómunum og
þeir hverfa nánast að lokum. En fjöldi
dómanna segir ekki alla söguna. Ritdómar á
þessum tíma voru fremur frumstæðir. Það
sem vekur athygli manns er að strax I rit-
dómunum um fýrstu bók Ragnheiðar má sjá
ákveðnar strategíur sem bara eru notaðar í
ritdómum um konur til að niðurlægja þær.
Dæmi um þetta er til dæmis að það er byrj-
að á því að rangflokka skáldsögurnar, segja:
„Þetta er raunsæis-
skáldsaga en hún er
bara ekki nógu raun-
sæ“. Sem er ekkert
skrýtið ef bókin er
módernistísk og átti
aldrei að vera raunsæ!
Þannig er bókin skömm-
uð fyrir að vera ekki það
sem hún átti aldrei að vera. Annað eftirtekt-
arvert eru úrdrættir sem eru notaðir feiki-
lega mikið í ritdómum um konur. Margrét Er-
lendsdóttir skrifaði BA ritgerð hjá mér um
úrdrætti sem mælskubragö karla þegar þeir
skrifa um konur. Þeir byrja á því að slá gull-
hamra en svo segja þeir „en", og taka gull-
hamrana til baka, þetta er eins og kross-
bragð, og útkoman er núll. Það vantar alltaf
eitthvað uppá, þetta er aldrei nógu gott.“
Og hvaö þá meö gagnrýnina í dag,
hefur þetta breyst?
„Margrét Erlendsdóttir valdi þetta efni og
ég sagði: „Þetta var svona í gamla daga en
þetta er ekki svona lengur." En hennar
greining byggir á ritdómum frá 9. áratugn-
um, þaö hefur ekkert breyst.
Hvarf Ragnheiðar og þögnin um verk
hennar gildir Itka um aðrar konur. Þær
hverfa út úr umræðunni, kerfisbundið. Það
er auðvelt að stimpla nöldur yfir hvarfi einn-
ar konu sem paranoiu eða píslarvætti, en
þetta er stærra mynstur sem er einum of
áberandi til að hægt sé að líta framhjá því.
Og þetta er sú bókmenntasaga sem við höf-
um lært. Ég held því fram að eftirstríðsárin
hafi verið kvenrithöfundum, bæði hér og í
Evrópu, ákaflega þung í skauti. Konur voru
fullar bjarstýni eftir stríðið, þær trúðu að
jafnréttiö væri í nánd. Evrópa lá í rúst, það
þurfti að byggja allt upp á nýtt og hversvegna
ekki að byggja það upp á skynsamlegri hátt
fyrir konur? Þessi sæla stóð í 2-3 ár. Svo var
allt komið I verra horf vegna þess að karlarn-
ir voru í tilvistarkreppu og þurftu að skil-
greina allt upp á nýtt og það gerðu þeir í
þessum andstæðutvenndum, þannig að ef
karlmenn voru eitt þá voru konur annað.
Konur voru skilgreindar sundur og saman og
um leið var þaggað kerfisbundið niður í þeim
sjálfum. Þetta fór saman við efnahagslegt
ósjálfstæði þar sem konur voru gerðar háð-
ar körlunum fjárhagslega og í hönd fór afar
dapurt tímabil. Og þegar konur skrifa á
þessu tímabili eru þær að tjá gleði, sælu,
reiöi, hatur; þær myrða í bókum sínum, en
bæði léttlyndu tilfinningarnar og harmurinn
eru bönnuö, þeim er semsagt meinaöur að-
gangur að sínu „súbjectiviteti" í texta. Þetta
sést mjög vel á því hvernig þagað er um
bækur þeirra.
í menningarumræðunni kemur krafan um
módernismann upp. Módernisminn hafði
slegið í gegn I Ijóðlistinni og krafan um
módernisma I prósa kemur upp með vax-
andi þunga á tímabilinu 1955-1965. Gagn-
rýnendur tala stöðugt um að það sé ekkert
að gerast og allir skrifi epískar sveitasögur
og enginn skrifi um nútímann og enginn
skrifi heimspekilega. En konurnar voru að
gera þetta alltsaman. Þær skrifuöu um borg-
ina, brutu upp textann og breyttu raunsæinu
innanfrá, en þær héldu fast í form realism-
ans því að fyrir þeim var realisminn þand við
fortíðina og sagnahefð mæðranna og þar sé
ég hliöstæöu við þunglyndiö. Hinn þunglyndi
neitar að rjúfa það band sem bindur hann
við sorgina og ég sé hliðstæðu milli þessa
ferlis annarsvegar og afstöðu kvenna til
módernismans hinsvegar. Þær neita að
rjúfa tengslin við hefðina og sjá ekki tilgang-
inn í því að höggva og berja ef hægt er að ná
sama árangri með því aö móta varlega og
blíðlega.
Þversagnirnar lentu alltaf á konunum. Ef
þunglyndi var „in“ hjá körlunum, áttu konur
að vera glaðar, heimskar og léttúðugar; ef
þunglyndi var „out“, voru karlarnir bjartsýnir
og þá varð „konan" tákn þess þunglyndis
sem þurfti að sigrast á, eins og sést vel í
kenningum Sartres. Það er mjög þarft að líta
Hvarf Ragnheiðar
og þögnin um verk
hennar gildir líka
um aðrar konur