Vera - 01.06.1999, Qupperneq 21

Dagbók femínista
eftir Úlfhildi Dagsdóttur
Þær munu landið erfa
Það er ekki bara á íslandi sem
umræðu um erfðagreiningu ber
hátt. Veröldin virðist full af ugg
um framtíð mannkyns, þar sem
offjölgunarvandamáli hefur ver-
ið skipt út fyrir takmarkaða
fólksfjölgun, með tilheyrandi
gæðastýringu á framleiðslunni.
Framtíðin felur augljóslega í sér
aukin ítök erfðafræði og því er
fremur þreytandi að hlusta á
gamlar jórturtuggur um per-
sónunjósnir, þegar möguleik-
arnir sem erfðafræðin opnar eru
svo óendanlega margir og marg-
víslegir. Hvort sú gæðastýring
sem erfðafræðin býður er síðan
alltaf til góðs er önnur spurning,
en hinsvegar er ljóst að erfða-
fræðin kemur inn á grundvallar-
spurningar um skilgreiningar á
mennsku og stöðu mannkyns í
ört breyttum heimi.
Fyrir konur er erfðafræðin gífurlega mikil-
væg. Það eru jú konur sem bera börn og
þurfa að velta fyrir sér hvaða áhrif genapróf-
anir hafa á viðhorf þeirra til barnsburðar og
móðurhlutverksins. Tæknin hefur þegar
breytt stöðu móðurlíkamans á róttækan
hátt, með tilkomu glasafrjóvgana og móður
staðgengla. Þessi umræða um kvenlík-
amann ( erfðafræðirannsóknum er orðin
áberandi í erlendum tímaritum, þar sem
tísku og kvennablöð eins og Vogue og New
York hafa bent á hvernig genapróf og frjó-
semisaðgerðir eru málefni sem þarf að taka
til málefnalegrar umræðu. Hvað á kona að
gera sem ber í sér arfbera fyrir bæði brjósta-
og eggjastokkakrabbamein? Láta slægja sig
og fá sér sílíkon, bara til vons og vars? Þetta
er spurning sem er til umræðu í langri grein í
febrúarhefti New York, 1999, meðan sjálft
fegurðardýrkunarritið Vogue (okt 1998) leiðir
spurninguna um erfðavísindi út ( þráhyggju
varðandi frjósemi og ofgetu í sambandi við
lyftiduftið Viagra. Og kemst að þeirri niður-
stöðu að það sé í ófullkomleik líkamans
sem fegurðin felist.
i hugvísindum hafa fræðikonur eins og
Donna Haraway bent á hvernig yfirlýst hlut-
leysi raunvísinda sé málum blandið og mið-
ist við karlleg gildi, fremur en sammannleg.
Áherslan er lögð á að taka tillit til ólíkrar
stöðu kynjanna í samfélagi og orðræðu.
Það er eftirtektarvert að það eru konur sem
hafa verið framarlega í því að sameina raun-
vísinda- og hugvísindaorðræðu og móta úr
þeirri samþættingu skapandi kenningar,
með tilheyrandi nýjum sjónarhornum á hug-
myndaheim okkar. [ safnriti um sæborga-
fræði skrifa tvær konur mjög áhugaverðar
greinar um stöðu fóstursins í tæknisamfé-
laginu. Adele Clarke bendir á hvernig erfða-
fræðin hefur breytt áherslum í viðhorfi til
barnaframleiðslu frá magnstjórnun, þar
sem umræðan um getnaðarvarnir er viðvar-
andi, til gæðastjórnunar, þar sem möguleik-
inn á sérhönnuðu barni sé ekki svo fjarlæg-
ur. Hún leggur ekki dóm á þessa þróun en
Adele Clarke bendir á hvernig
erfðafræðin hefur breytt áhersl-
um í viðhorfi til barnafram-
leiðslu frá magnstjórnun, þar
sem umræðan um getnaðar-
varnir er viðvarandi, til gæða-
stjórnunar, þar sem möguleik-
inn á sérhönnuðu barni sé ekki
svo fjarlægur.
minnir á mikilvægi þess að skoða málið nið-
ur i kjölinn. Monica Casper er jákvæðari í
garð tækninnar. Hún leggur áherslu á aukið
vægi sjónræns eftirlits með fóstrinu og vill
líkja því við sviðsetningu, jafnvel viðundra-
sýningar og tengir umræðuna á skemmti-
legan hátt við afþreyingarbókmenntir. Sú
tenging er ekki svo fjarri lagi, því þrátt fyrir
að fjölmiðla- og fræðifólk virðist feimið við
að takast á við þau málefni sem erfðafræð-
in hreyfir við, en það eru grundvallarspurn-
ingar á við: líf, dauði, siðferði og jafnvel
hamingja, þá hefur afþreyingarmenningin
gernýtt sér möguleika þessara hugmynda
og er alls ófeimin við að velta sér upp úr
þessum „viðkvæmu" málum.
I kjölfar risa(eðlu)mynda eins og Jurassic
Park (1993) hafa gen- og erfðaeinkenni ver-
ið vinsælt leikfang kvikmyndagerðarmanna
sem dunda sér sem ákafast við að velta fyr-
ir sér (ó)mögulegum afleiðingum tilrauna á
frumur mannslíkamans. Oftar en ekki taka
þessar myndir sérstakt tillit til kvenna, eða
sýna kvenlegum þáttum erfðafræðinnar sér-
legan áhuga. Dæmi um þetta er Carnosaur
(1993), en þar einræktar vísindakona ekki
aðeins risaeðlur úr hænueggjum heldur gef-
ur hún þeim gen úr sjálfri sér og þar með
kvenlega greind. Af öðrum genamyndum
má nefna Gattaca (1998), Mimic (1997) og
Relic (1996).
Allt kemur þetta náttúrulega inná spurn-
inguna um hvaðan börnin koma en sú
spurning hefur yfirleitt verið haldin illum ótta
og grun um kvenlíkamann sem mögulegan
hýsil skrýmsla. Frægasta dæmið um var-
hugaverðan innri vöxt er þó líklega Alien
serían sem snerist öll um hvernig illskeyttar
geimverur nýttu sér líkama karla jafnt sem
kvenna til útungunar. í nýjustu myndinni
Alien: Resurrection (1997) er sérstaklega
tekið á klónun, en þar er aðalhetja mynd-
anna klónuð gegn vilja sínum en hún hafði
lagt sig fram um að útrýma geimverunum,
meðal annars með því að fremja sjálfsmorð
og fóstureyða þannig þeirri síðustu sem
búið hafði um sig í líkama hennar. Þarna er
einmitt tekið á stöðu kvenlíkamans í erfða-
fræðinni og spurningum varðandi sjálfstæði
og virkni konunnar. En þrátt fyrir að klónaða
hetjan virðist þannig tamin þá er ekki allt
sem sýnist og hún gerir uppreisn gegn eig-
endum sínum sem höfðu gert þau mistök að
vanmeta þátt genablöndunar klónunnar við
geimveruna, svo kvenhetjan er bókstaflega
orðin ný kona.
Því það má ekki gleyma að erfðafræðin
felur í sér heilmikla möguleika fyrir konur til
að endurskilgreina líkama sinn og sjálfs-
mynd. Mikilvægi móðúrhlutverksins hefur
löngum verið til umræðu í femínismanum og
með nýrri tækni opnast nýjar víddir hvað
varðar tengsl líkama og sjálfs.
Persónulega verð ég að segja að mér
finnst þetta allt saman fremur frábært. Og
mér myndi aldrei detta til hugar að leggja út
í svo áhættusama aðgerð sem það að eiga
barn hlýtur að vera án þess að geta hannað
það alveg frá grunni, kyn(stur), skapferli og
áhugamál, með innbyggðri hávaðastillingu.
21