Dagblaðið Vísir - DV - 25.08.2006, Blaðsíða 40

60 FÖSTUDAGUR 25. ÁGÚ5T2006
Vísindi DV
Fyrirburar í
nýju Ijósi
Ný rannsókn hefur leitt
í ljós að fyrirburar þrosk-
ast hægar ef þeir eru látnir
hvíla í mikilli birtu á fæð-
ingardeildum. Rétt eins
og fullorðnir líða í myrkri
telja vísindamenn að mik-
ið ljós yfir fyrirburum
valdi þeim angri og dragi
úr þroska þeirra. Ljós hef-
ur löngum verið notað til
að kvelja fanga hjá ríkjum
sem virða ekki mannrétt-
indi. Birtan á fæðingar-
deildum er sömu gerðar.
Rannsóknin var unnin
í Tennesse og leiddi í ljós
að tilraunamýs sem voru
undir stöðugu ljósi tóku
hægar út þroska en aðrar.
Líkamsklukka þeirra fór
í ólag. Andrew Shennan,
prófessor í fæðingarlækn-
ingum segir að samband
milli of mikillar birtu og
áhrifa á vellíðan sé löngu
kunnugt. Börn sem liggi á
fæðingardeildum verði að
þola harða og skæra birtu
sem sé óþægileg öllum til
lengdar.
Leitað að
genum Pikta
Nú hefur vísindamönn-
um tekist að greina DNA úr
þúsund ára gömlu beini úr
gröf frá tímum Pikta en svo
nefndist þjóðflokkur sem
byggði Skotíand og eyjar
þar fýrir norðan fyrir nor-
rænu innrásina. Geta Skot-
ar nú kannað hvort þeir eru
upprunalegir eða komnir
til seinna. Kostar 150 skosk
pund að fara í prófið. Með
munnvatni er þreifað á gen-
um viðkomandi sem borin
eru saman við 27 genetísk
einkenni úr beininu góða.
Dr. Jim Wilson við háskól-
ann í Edinborg segir rann-
sóknina í beinu framhaldi
af rannsókn þeirra fyrir fá-
einum árum sem leiddi í
ljós að stærstur hluti íbúa á
Orkneyjum var af norræn-
um stofni.
Piktar bjuggu um allt
Skotíand á tímum róm-
verskra yfirráða. Menning
þeirra hvarf og hafa örlög
þjóðarinnar verið ráðgáta
um langan aldur. Fauk í síð-
asta skjól Pikta þegar nor-
rænir menn lögðu eyjarnar
undan Skotlandi undir sig á
níundu öld.
Forn garðlög er að finna víða um landið en mikið skortir á að heilstæð mynd sé komin
á þekkingu um þessi ævafornu mannvirki hér á landi. í nýju hefti Ritsins er stutta yf-
irlitsgrein að finna um forn mannvirki í Suður-Þingeyjarsýslu eftir Árna Einarsson
sem vekur á ný forvitni um elstu mannvirki á íslandi.
Garðar og grónar götur
Almennt er þekking á fornum mannvirkjum hér á landi af
skornum skammti. Flestir eru fáfróðir um fornar leiðir um
landið, þekkja einungis þjóðvegi og fjölfarnari sveitavegi og
vita ekki að um landið er þéttriðið net af fornum slóðum. Enn
síður að forna garða er víða að finna. Það eru einkum göngu-
menn sem hafa lagt sig eftir gömlum leiðum, en heimamenn í
sveitum landsins hafa um aldir vitað um grónar götur og
garða.
Svarðargröf á Fljótsheiði Hér hafa menn skorið efni úr mýrinni til byggingarframkvæmda.
Þær eru viða og geta verið frá ýmsum timum. Þaðan hafa menn fiutt efnið á hestum ianga
vegu. Náttúrufræðistofnunin við Mývatn

-7;' -
Heiðagarðurinn mikli á Fljótsheiði liggur í votlendi Hann er engin smásmíði og má gera
sér I hugarlund um hvilík vinna hefur verið að skera íhann hnausa og hlaða gegnblauta.
Náttúrufræðistofnunin við Mývatn
Árni Einarsson er forstöðumað-
ur Náttúrufræðisetursins á Mývatni
og í yfirliti hans í Ritinu gerir hann
nokkra grein fyrir mannvirkjum sem
komið hafa í ljós í rannsókn hans og
samstarfsmanna í suðurhluta Þing-
eyjarsýslu. Árni sagði í viðtali við DV
að athygli sín hafi vaknað á þessum
mannvirkjum um 2000 og hafi hann
haft forgöngu um að finna fjármagn
í rannsóknir á þeim. Það hafi ýtt
undir þá úttekt að Fornleifastofn-
un íslands er með nokkra uppgrefti
í sýslunni. Staðsetning sín á Mý-
vatni hafi orðið til þess að hæg voru
heimatökin.
En heiðar á landsvæðinu eru flat-
ar og án mikilla hæða. Því var gripið
til þess ráðs að fara í myndatökur úr
lofti, þegar birtuskilyrði gera það að
verkum að menjar á landi koma vel í
ljós í skuggum. Eins og sjá má hér að
ofan er árangurinn lygilegur; merki
um mannvirki í landinu koma skýrt
í ljós við loftmyndun.
Raunar segir Árni að loftmynd-
ir bandaríska hersins ffá 1950 leiði í
ljós skýr merki um mannvirki forn,
en í þann tíma voru nýræktir kring-
um býli í byggð ekki orðnar eins
miklar og þær eru nú. Þar megi sjá
að garðakerfin fornu renni saman
við túngarða næst bæjarstæðum.
Margskonar menjar
I yfirliti Árna er sagt frá götum,
heiðagörðum, kolagröfum og svarð-
argröfum, kumlteigum og kirkju-
görðum, tóftum í gerðum, gerðum
án tófta, tóftaþyrpingum, stórbýlum
með garði, jafnvel þingstöðum sem
engar ritaðar heimildir eru til um!
Á vefsíðu Fornleifastofnunar
er greint frá að þessa dagana sé að
hefjast gröftur á Þingey í Skjálfanda-
fljóti, en þar er líka að ftnna frekari
umfjöllun: „Könnun og kortíagn-
ing á loftmyndum hefúr leitt í ljós
alls um 150 kílómetra af görðum.
Bændur hafa veitt þessum merki-
legu mannvirkjum athygh gegnum
aldirnar, enda eru þau oft tílkomu-
mikil og hver garður getur verið allt
upp í 8-10 metra breiður."
Gríðarleg mannvirki
Garðarnir voru byggðir til að
halda búfé í beitarhólfum ef að lík-
um lætur.
Á vef Náttúrufræðistofnunar við
Mývatn - http://www.hi.is/-arnie/
isl/homframe.htm - er að sjá kort
yfir merkjanlega garða í Þingeyjar-
sýslu og sést þar mynstur þeirra í
landinu.
„Eyður í garðamynstrinu benda
tii þess að 50-100 kílómetrar til við-
bótar hafi horflð vegna jarðvegseyð-
ingar," segir á vef Fornleifastofnunar
- www.instarch.is, - og frumrann-
sóknir bendi til að garðarnir hafi
farið úr notkun fyrir goslagið frá
1477 og sumir fýrir 1300.
Eldri rannsóknir eru til á görðum
í öðrum landshlutum: garðurinn
yfir Garðskaga er kunnur af rann-
sókn Kristjáns Eldjárns og Sigurður
Þórarinsson jarðfiræðingur fjallaði
um garða f Landbroti.
Mikið verk og erfitt
Ekkert bendir til að garðar hafi
verið svæðisbundið fyrirbæri. Hafi
þeir verið um aOt landið frá öróft
landnáms ættu leifar þeirra að vera
víða; út með Eyjafirði eru þeir þekkt-
ir, bæði á Árskógs- og Látraströnd,
einnig í Fnjóskadal „I Grágás eru
ákvæði um löggarða," segir Árni.
„Þar er sagt að löggarðar skyldu
vera fimm fet að neðan en þrjú að
ofan og ná meðalmanni í öxl." Þar
er einnig að finna ákvæði um hlið á
görðunum.
Ekki þarf að fjölyrða um að gríð-
arleg vinna hefur verið að byggja
garðana; þeir voru hlaðnir upp af
hnausum sem stungnir voru öðru
megin við garðstæðið. Minna má
á að siíka stungu þarf að gera með
afar hvössu blaði og hlaðinn var
gerður í höndum.
Markmið rannsókna
Helsta markmið rannsókna á
garðalögum í Suður-Þingeyjar-
sýslu er að kortíeggja þá og aldurs-
greina; tengja þá við minjastaði og
athuga þá með tilliti til gróðureyð-
ingar en rof í garðlögum geta gefið
hugmyndir um hvernig gróðureyð-
ing hefur verið á þessu svæði. Þá er
tilgangur rannsóknar Árna og félaga
líka að leita leiða til að kynna al-
menningi tilvist þessara merkilegu
mannvirkja.
Áhugasamir geta kynnt sér grein
Árna í Ritinu 3/2005. Þá birtist
grein um rannsóknir á garðalögum
í ársriti Fornleifastofnunar. Greinar
Kristjáns og Sigurðar Þórarinsson-
ar birtust báðar í Árbók Fornleifa-
félagsins. Þá má á vef gönguhóps
rannsóknarlögreglunnar í Reykja-
vík, www.ferlir.is, finna ýmsar upp-
lýsingar um garða á Reykjanesi.
Ferðalög valda álagi á æðakerfi og tappamyndun
Flugið ekki bara hættuiegt
Alkunna er sú kenning að langar
flugferðir reynist hættulegar þeim
sem hafa tílhneigingu til blóðtappa.
Nú hefur rannsókn í Hollandi leitt
í ljós að öll ferðalög sem hafa í för
með sér samfellda kyrrsetu í fjórar
klukkustundir eða lengur eru hættu-
leg, sama hvort farið er um loft eða
á láði, í bíl, lest, flugvél. Rannsókn-
in byggði á 2000 sjúklingum sem
höfðu fengið tappa í fyrsta sinn: 233
þeirra höfðu verið á ferðalagi leng-
ur en fjórar klukkustundir átta vik-
um fyrir áfallið.
Talið er að ferðalögin tvöfaldi
hættu á tappamyndun og er hætt-
an stærst í fýrstu viku eftir ferða-
lag. Reynist langferð jafn hættu-
leg ef ferðast er í lest, langferðabíl,
einkabíl og flugvél. Konum á pill-
unni var hættara en öðrum. Þeim
var átta sinnum hættara við tappa
sem eru með breytu í geni sem köll-
uð er V-leiden en hún er sögð al-
gengust meðal fólks af norrænum
stofiii. Offitusjúklingum er tíu sinn-
um hættara en öðrum og þeim sem
eru hærri en 1,90 m. er fjórum sinn-
um hættara.
Hópurinn sem að rannsókninni
stóð birti niðurstöður í vefritinu
PLoS Medicine: Þar segir að draga
megi þá niðurstöðu af rannsókninni
að hætta á tappamyndun tvöfaldist
á ferðalögum. Einstaklingar sem
noti getnaðarvarnir í pilluformi,
beri V Leiden-gen mutation, séu
sérstaklega hávaxnir eða lágvaxnir
eða feitir, séu í meiri hættu en aðrir.
Rannsóknin leitaði ekki orsaka, en
hreyfingarleysi á ferðalögum er tal-
in orsökin.