Freyr - 01.05.1995, Page 46

UTENEfERG HF.
22. Gilsárbotnar
Nokkru austar á heiðinni er tals-
vert gróðurlendi meðfram Gilsá. í
Gilsárbotnum er þessi gróður rofinn
á hlíðarbrúninni. Þetta rof var mælt
með nokkurra ára millibili og kom
þá fram að rofjaðarinn hafði hörfað
um 14 sm á þremur árum. Hafði
rofhraðinn þarna verið um 5 sm á
ári.
Umfjöllun
Af þeim mælingum, sem gerðar
voru á rofabörðum á árunum 1989
til 1994, er ljóst að gróður er á und-
anhaldi á flestum stöðum landsins.
Þetta undanhald er samt sem áður,
með örfáum undantekningum, alls
ekki eins ört og það rof var, sem
mælt var á börðunum efst í Land-
sveit á árunum 1976 til 1987, og
getið er um hér í upphafi greinar, en
þar var rofið 16 sm á ári.
Samanburður á rofmælingum á
einstökum svæðum landsins kemur
vel fram í meðfylgjandi töflu, þar
sem skráð eru meðaltöl einstakra
mælinga á hverjum athugunarstað
(tafla 1). Eins og fram kemur í
töflunni eru breytingar á rofabökk-
um allt frá því að vera minna en
einn sm í það að vera 26 sm árleg
eyðing á gróðri og jarðvegi af
rofabarðinu. Hér er um mikinn mun
að ræða og er það rannsóknarefni
að kanna hvað veldur þessum mun.
Gróflega mætti flokka þessi athug-
unarsvæði í þrjá hópa eftir hraða
rofsins. 1) Rofhraði yfir 10 sm á ári,
2) milli 1 og 10 sm á ári og 3) undir
1 sm á ári.
I) Nokkrir staðir virðast skera sig
úr hvað varðar mikinn rofhraða.
Ber þá fyrst og fremst að nefna
Móa eða sendna svæðið á Mývatns-
öræfum, sem er nokkru vestan við
Jökulsá á Fjöllum. Þarna er mikil
hreyfing á fokefnum, sem eiga upp-
runa sinn í framburði jökulfljótsins.
Sandur þessi hefur borist úr fljótinu
út yfir hraunin og urðimar og með
því stuðlað að aukinni uppbyggingu
jarðvegs. En þessi útþvegni sandur
hefur reynst óstöðugt byggingarefni
jarðvegsins, og virðist þessum
lausa jarðvegi vera mjög hætt við
örri eyðingu.
Sunnan við Svartárkot mældist
allmikið rof á gróðri. Er þar að-
burður sands úr Skjálfandafljóti út í
hraunið, sem er efniviður í jarðveg
þann, sem er ör í uppbyggingu en
reynist einnig fokgjam.
Sunnanlands, við efstu gróður-
mörk, svo sem á Tjamheiði austan
Langjökuls, mælist allmikið rof á
gróðurjaðri þeim er veit mót austri,
sem er helsta þurrviðrisátt svæðis-
ins. Stöðugur austur fokefna ofan af
hálendinu hleður upp háar jarðvegs-
brúnir á gróðurjöðrunum og á þeim
eiga plöntur örðugt uppdráttar. Helst
er gróðri vært, þar sem ár og lækir
geta hindrað gegndarlaust drif [
sandsins að sverðinum. Og þar sem
svo háttar til eru helstu gróðurvinj-
arnar órofnar á þessu svæði.
2) A nokkrum stöðum mældist
rofhraði vera 1 til 6 sm á ári. Af 10
athugunarsvæðum, sem falla í
þennan hóp, mælast 5 staðir með I
rofhraða á bilinu 4 til 5 sm á ári.
Mætti telja það allnokkurt rof, ef 1
m af jaðri barðsins hverfur á 20 til
25 ára tímabili. Glöggir menn gætu [
tekið eftir þeirri gróðureyðingu á
landi. Þeir staðir, sem reyndust hafa |
þannig rofhraða, em allir á mó-
bergssvæðum, þar sem gera má ráð
fyrir meira áfoki og hraðari upp-
byggingu jarðvegs en á eldri blá-
grýtissvæðunum.
3) Um þriðjungur þeirra gróð-
ursvæða, sem mæld voru, reyndust
hins vegar eyðast hægar en þau,
sem hér hefur verið rætt um. Sé
eyðing á rofjaðri ekki nema 1 sm á
ári eða minni er varla unnt að tala
um mikla hættu á gróðurskemmd-
um, þótt þannig rof standi opin. Það
þarf hundrað ár eða meira, til þess
að sjá 1 m eyðast af þannig gróður-
jaðri. Gróðurlendi í þessum flokki,
sem voru með svo hægan rofhraða,
voru yfirleitt á blágrýtissvæðum,
með þéttu undirlagi og litlu áfoki.
Þannig rof á gróðri eru algeng vest- !
anlands og austan. Er brottnám
jarðefna þar sennilega mest af völd-
um frostveðrunar og annarra breyt-
inga á hita og raka í jarðvegssárinu
Við þessa athugun á rofum var
helst reynt að velja þær aðstæður.
sem virtust geta gefið sem augljós-
ust svör við spurningunni um
rofhraða. Af fengnum niðurstöðum
mætti því draga þær ályktanir, að
rofhraði á landinu væri að öllu
jöfnu minni en kemur fram í þessari
úttekt. Að meðaltali mældist rof-
hraði allra athugunarsvæðanna vera
um 4,5 sm á ári (tafla 1). Ætti eyð-
ing á gróðri við rofabörð landsins
sennilega að vera enn hægari en hér
hefur verið mælt. Hafi sami hraði
verið á rofi gróðursvarðar síðast-
liðin 1100 ár, kann að vera ofmetið
það mikla flatarmál gróðurs, sem
sumir ætla að verið hafí hér við
landnám. Svo mikið land hefði
varla geta eyðst á þeim tíma með
sama rofhraða. Hins vegar gæti
málið horft öðruvísi við, væri
miðað við þetta mikla flatarmál
gróðurs löngu fyrir landnám. Upp-
blástur með þessum sama hraða,
hefði þá geta hafist fyrir nokkrum
þúsundum ára og því haft lengri
tíma til eyðingar á gróðurlendinu.
Enda þótt hraði á eyðingu rofa-
barða hafi hér verið mældur, eru
skemmdir á gróðri ekki endilega
bundnar við sjálf börðin, heldur er
tjónið oft ekki síður vegna áfoks af
lausum jarðefnum, sem geta hlaðist
yfir nærliggjandi svæði og kæft
gróður. Er kunnugt af skráðum
heimildum að þannig hefur gróð-
urlendi víða eyðst á skömmum tíma
og vel getur þannig tjón verið af-
drifaríkt fyrir gróður.
Mælt var með því í fyrri greinum
að reynt væri að stinga niður og
græða upp rofabörð til þess að
hindra fok jarðvegs úr börðunum út
yfír annan gróður á mestu uppblást-
urssvæðunum. Það er athygli vert,
að af þeim 22 börðum, sem í upphafi
voru valin til rannsókna, höfðu
fjögur svæðanna þegar verið tekin til
lagfæringai' og uppgræðslu. Lýsir
þetta áhuga bænda og sjálfboðaliða í
að vemda gróður lands og gefa
umhverfinu hlýlegra yfirbragð.
Þakkarorð
Nokkrir starfsmenn jarðvegs- og
jarðræktardeila RALA unnu við
athuganir á gróðurfari rofjaðranna
og við þessar mælingar á rofhraða.
Ber sérstaklega að þakka þeim dr.
Borgþóri Magnússyni, dr. Sigurði
H. Magnússyni og Tryggva Gunn-
arssyni fyrir alla aðstoð og ánægju-
lega samvinnu.
Heimildir
Ólafur Amalds og Ómar Ragnarsson 1994.
Sukksöm fjölskylda; rofabörðin við Djúp-
230 FREYR - 5. '95