Freyr - 01.05.1997, Qupperneq 10

Kenningar Einars eru umdeildar og
ekki verður afstaða tekin til þeirra
hér. En lýsingin á Höskuldi Hvíta-
nesgoða, þegar hann sáir korninu
klæddur rauðri skikkju, ígildi kon-
ungsskrúða, bendir óneitanlega til
þess að í lýsingu hans sé átt við
konung komsins. Enn styður það
líkinguna þegar hann er veginn á
akrinum og sáir sér sjálfum í moldu
eins og ósvikinn komguð, særður
fimm sámm eins og annar friðflytj-
andi suður í Palestínu þúsund árum
fyrr.
Við Islendingar eigum ættir að
rekja til Danmerkur, þótt for-
feður okkar hafi komið hingað eftir
nokkurra kynslóða viðdvöl í Nor-
egi. Þeir voru af komræktarþjóð-
inni, sem hér hefur verið gerð að
umtalsefni, og höfðu stundað kom-
rækt í heimahögum sínum við sund-
in í 4.000, ár eða í meira en 150
kynslóðir. Komið hafði allan þann
tíma verið undirstaða tilveru þeirra
og þeir höfðu trúnað komguðanna
Njarðar, Freys og Freyju, og dýrk-
uðu móður jörð, er fæddi á brjósti
sínu menn og kom. Nafnið bygg er
líka samstofna við orðin byggja og
búa. Þá, fyrir 1100 árum, varð hluti
þjóðarinnar fyrir þeirri ógæfu að
hrekjast langt útnorður í haf og
hreppa Kaldbak en láta akra.
Sumarhiti á Islandi, þar sem best
lætur, er fjómm stigum lægri en í
heimahögum landnámsmanna. Víst
er að þeir hafa haft með sér sáðkorn
í skjóðu þegar þeir komu hingað og
þeir hafa erjað akur. Jafnvíst er að
þeir hafa orðið fyrir vonbrigðum
með uppskemna. Áfallasöm mun
kornræktin hafa verið á þeim öld-
um, að minnsta kosti hlýtur að hafa
gengið misvel að afla bærilegs út-
sæðis. Veðurfarssveiflur og misæri
eyðileggja fyrst væntanlegt sáðkorn
og eftir kuldasumur gæti hafa orðið
skortur á sáðkomi í heilum héruð-
um. Komrækt nú væri til dæmis
mjög erfið ef ekki væri hægt að
treysta á innflutning sáðkorns þegar
illa árar. Menn héldu eins lengi í
þessa ræktun og hægt var en á
fjórtándu öld áttuðu menn sig loks á
að þetta hafði víst alltaf verið von-
laust. Verst var að þar með glötuðu
menn gmndvelli hinnar fornu trúar
og trausti á komguðina, en urðu í
staðinn að taka upp trú á sauðkind-
ina, en það hefur verið misþokkað.
Heimildir um kornrækt hér að
fomu em þó alls ekki fátíðar.
Bæði er þær að finna í íslendinga-
sögum og Sturlungu, einnig í fom-
bréfum og máldögum og komrækt-
ar sér víða stað í ömefnum. Þessar
minjar hafa orðið okkur til leiðbein-
ingar þegar við höfum verið að átta
okkur á því hvar hægt væri að rækta
kom. Til dæmis beindist athygli
okkar að Vesturlandi vegna þess
hve oft er getið um komrækt í þeirn
sveitum í sögum. Þar koma oftast
við sögu Akranes og Mýrar, en akur
Egils Skallagrímssonar er þó ófund-
inn enn eins og silfrið. Örnefni í
innanverðri Blönduhlíð, til dæmis í
Akratorfu, beindu augum manna
þangað og allir hafa vitað af akrin-
um Vitaðsgjafa í Eyjafirði, þótt ekki
hafi sú vitneskja beinlínis orðið
upphaf að komrækt þar í sveit.
Bygg hefur fundist í jörðu með
fornminjum á tveimur stöðum hér-
lendis, í báðum tilvikum í rústum af
brunnu sofnhúsi, en sofnhús var
kofi þar sem korn var þurrkað yfir
eldi. Eldra sofnhúsið fannst við
uppgröft á Bergþórshvoli og er talið
hafa brunnið í Njálsbrennu. Arfa-
sátan sem þar kemur við sögu hefur
líklega verið hálmur af nýþurrkuðu
og nýþresktu komi. Komið á Berg-
þórshvoli hafði verið vel þroskað,
að sögn Sturlu Friðrikssonar, sem
rannsakaði það, enda voraði vel árið
1011 „og færðu menn snemma nið-
ur kom sín“, eins og segir í Njálu. I
annan stað fannst kom í Gröf í Ör-
æfasveit og hafði það lent undir
ösku í Öræfajökulsgosinu fyrra
haustið 1362. Það kom var smátt og
illa þroskað og var þá sýnilega farið
að harðna í ári. Urn miðja öldina
skrifaði Arngrímur ábóti Brands-
son: „Korn vex í fám stöðum sunn-
anlands og ekki nema bygg“. Korn-
ræktin virðist að mestu hafa horfið
úr sögunni í lok fjórtándu aldar eins
og áður sagði. Óljós heimild er þó
til urn að séra Einar á Stað á Öldu-
hrygg hafi ræktað kom til heimilis
um 1520, en þá var það líka búið.
Ástæðumar hafa líklega verið bæði
versnandi árferði og ekki síður
innflutningur á ódýru komi. Svo
mikið er víst að komverð lækkaði
mjög á þessum öldum, en korn
hafði á söguöld verið rándýr mun-
aðarvara ef trúa má Búalögum hin-
um fomu.
Rótgróin ræktunarmenning fór
forgörðum þegar kornræktin
datt upp fyrir en verkkunnátta við
uppskemstörf og þurrkun og með-
höndlun korns týndist þó ekki
alveg. Skaftfellingar áttu óraveg í
kaupstað og gátu illa flutt komsekki
á klakki yfir foráttuvatnsföll. Þess
vegna skáru þeir melkorn og
gleymdu ekki handtökunum við
kornskurð. Þeir varðveittu líka orð-
færi og heiti á áhöldum og verk-
færum, sem notuð vom við kom-
ræktina til foma.
Með tilkomu upplýsingastefn-
unnar á 18. öld fengu ráða-
menn áhuga á að bæta búskapar-
háttu Islendinga. Árið 1751 fluttust
hingað 15 danskir og norskir bænd-
ur með skylduliði sínu og áttu að
kenna Islendingum að rækta kom.
Þeir voru settir niður á vestanverðu
Norðurlandi og á Suðurlandi og
bjuggu hér í fimm eða sex ár.
Annað átak var gert 20 ámm síðar í
tengslum við Landsnefndina svo-
kölluðu og þá vom tveir Islendingar
styrktir til þess að fara utan og læra
kornrækt. Hvort tveggja átakið
tókst hörmulega enda harðindi í
landi. Þó má segja að þetta hafi
verið einu tilraunimar með hagnýta
komrækt á þessum öldum. Schier-
beck landlæknir átti að vísu eftir að
rækta kom í smáum stíl undir lok
19. aldar, en fékk lítinn hljómgmnn.
Klemenz Kr. Kristjánsson fékk svo
það hlutverk að verða boðberi
nýrrar aldar.
Kornrækt Klemenzar á Sáms-
stöðum hefur oft verið til umræðu
og hef ég sagt frá henni á öðmm
178 FREYR-5. ‘97