Litli Bergþór - 01.03.2004, Síða 16

Átthagafræði í ellefuhundruð ár.
Biskupstungur, land og saga
Atvinnuhættir frá landnámi
til vorra daga
1. hluti
Ekki er um auðugan garð að gresja til heimilda-
öflunar um atvinnuhætti hér í sveit fyrstu átta aldir
búsetu á þessum slóðum. Því verður að mestu leyti að
ráða af líkum hvað fólk fékkst við til að afla sér
lífsviðurværis.
Landnámsmenn hafa flutt með sér búfé, sem þeir
töldu nauðsynlegt til að komast af. Það hafa verið
nautgripir, og er talið að þeir hafi verið tiltölulega
margir fyrstu aldir búsetunnar. Þeir hafa verið nota-
drjúgir til öflunar matar, og nautin voru einnig notuð
sem dráttardýr í einhverjum mæli. Má vel hugsa sér að
þau hafi verið hentug til að draga þung hlöss eftir
ísuðum ánum þegar þau höfðu verið búin öflugum
jámum. Óvíst er þó að þess háttar dráttartæki hafi
verið í eigu venjulegs bændafólks enda ekki mikið af
stórviðum eða öðru slíku, sem það þurfti að flytja.
Flestir hafa að sjálfsögðu átt hross, og trúlega hafa
þau alltaf verið notuð bæði sem áburðardýr og til reiðar
en einnig hjá mörgum til matar, þó tilraun væri gerð
við kristnitöku til að koma í veg fyrir það.
Á fyrstu öldum byggðarinnar er talið að hér hafi
einnig verið svín og geitur. Helst er slíkt rökstutt með
ömefnum. Örnefni tengd geitum eru vart finnanleg hér
í sveit, en eitthvað um að þau séu kennd við svín. Eitt
af þeim er Galtalækur, en bent hefur verið á að það
gæti einnig verið dregið af mannsnafninu Galti. (E. A.
Ámesþing bls. 370) En fleiri má finna, svo sem
Svínafell á Uthlíðarhrauni, Svínholt bæði í landi
Miðhúsa og Tjarnar og Svínhöfði við Tungufljót í landi
Vatnsleysu. Af sjónarhóli nútímans er þó ekki líklegt
að þessar tvær tegundir hafi verið algengar eða mikið
af þeim lengi. Einnig er talið að eitthvað hafi verið
haldið af gæsum og er líklegast að það hafi verið villi-
gæsir að uppruna. (E. A. Árnesþing bls. 371)
Sauðfé munu landnámsmenn hafa flutt með sér frá
Noregi. Er fram liðu stundir varð það veigamesta
búféð og þjónaði á ýmsan hátt best því hlutverki að
hjálpa fólki að draga fram lífið í erfiðu árferði.
Allt búfjárhaldið þjónaði raunar því hlutverki. Ull
fjárins var unnt að breyta í flíkur, sem voru góð vöm í
vetrakuldanum og héldu hita á líkama manna í bleytu.
Voðir ofnar úr ull voru til margra hluta nytsamlegar.
Þær voru notaðar í fatnað, sængurfatnað og allkonar
dúka. Lengi voru voðir, álnir vaðmáls, helsta
viðmiðun varðandi verðmæti. Sýnir það að þá hefur
voðin verið helsta söluvara búanna. Skinn bæði
sauðfjár og nautgripa voru notuð í skó og skjólfatnaði.
Ur kúnum fékk fólk mjólk allt árið og ærnar voru
mjólkaðar framan af sumri og sú mjólk að mestu notuð
til að búa til afurðir sem unnt var að geyma lengi, svo
sem smjör, skyr og osta.
Ljóst virðist að málnytjufénaður, kýr og líklega
einnig ær, hefur verið hafður í seli á fyrstu öldum
byggðarinnar í landinu. Helst eru það nöfn á mann-
vistarleifum ofan við byggðina, sem bera því vitni. Sel
mun hafa verið frá Skálholti í landi Miðhúsa, þar sem
Litli Bergþór 16____________________________________
síðar var nefnt Hrúthagi, og
annað þar skammt frá, vestan
Brúarár í landi Efstadals. (Á. M., Arnór Karlsson
P. V. 2. b. bls. 290 —291)
Austurhlíðarsel er á
Austurhlíðardal, og mun nú í landi Hlíðartúns. Sel er
sunnanvert á Haukadalsheiði og Tungusel við Hvítá á
Tunguheiði, sem er eign Bræðratungukirkju. Aðeins
sel Skálhotsstóls voru notuð fram á 18. öld. Benda má
á að öll þessi sel eru tengd helstu landnámsjörðum í
sveitinni, þar sem Austurhlíðardalurinn hefur verið í
landnámi Ásgeirs Úlfssonar í „Hlíð hinni ytri“. (E. A.
Árnesþing bls. 128) Af því má ráða að selstaða hafi
aðeins verið frá stærstu búum og lagst af þegar
Skálholtsstóll fór að þrengja að þeim. Minjar um sel í
miðri sveit eru í landi Vatnsleysu 2 þar sem heitir
Selhóll. (H. B. febrúar 2002) Fleiri slík ömefni og
minjar munu vera til.
Afréttur mun hafa verið notaður hér í einhverjum
mæli til sumarbeitar búfjár frá fyrstu öldum byggðar-
innar. Getið er um eignarhald kirknanna í Bræðratungu,
í Skálholti, á Torfastöðum og í Haukadal í máldögum
frá 14. og 16. öld á afrétti fyrir innan Hvítá. (ísl. fom-
bréfasafn II. bindi bls. 669, IV. bindi bls. 49, XV. bindi
bls. 647 og 648). Notkun á þessum afrétti virðist hafa
verið eitthvað stopul, en svo virðist sem kirkjurnar hafi
a. m. k. stundum innheimt beitartoll af bændum, sem
fóru þangað með fénað. Þangað var farið með sauðfé,
nautgripi og hross. Miklu minna umstang var að fara
með fé á Framafréttinn, frá Sandá að Hvítá, og hefur
það farið þangað að einhverju leyti sjálft frá bæjunum í
Eystritungunni. Ekki eru til neinar heimildir um eignar-
rétt á þessu afréttarlandi og virðist hafa verið til frjálsra
afnota allra bænda í sveitinni.
Fyrstu þrjár aldir búsetunnar mun hér hafa verið
hlýindaskeið. Næstu tvær aldir var fremur kalt en
síðan fremur hlýtt á 15. öld. (Hr. E. Um landsins
rýmun og betmn, bls. 14) Á fyrsta hlýindaskeiðinu a.
m. k. er talið að hér hafi verið ræktað kom. Á
nokkrum stöðum er getið um akuryrkju í fornritum og
reynt er að ráða af ömefnum og mannvirkjaleifum hvar
það hefur verið. Talið er að slíkar leifar hafi verið í
túninu á Vatnsleysu (Munkagerði) og annar sáðreitur
hafi verið í Holtakotum. (E. A. Árnesþing bls. 376. Sbr.
Árbók Fomleifafél. 1905 bls 34 og 49-50)
Einn þáttur búenda hefur löngum verið að nota sér
þau hlunnindi, sem landið hefur. Óefað hefur fólk alla
tíð notað sér ýmiskonar jarðargróður, sem vex villtur.
Ekki er miklar heimildir um nytjun hans fyrr á öldum,
en svo er að sjá að ríkust hefð sé fyrir að tína ber og
fjallagrös og grafa upp hvannarætur. Veigamestu hlunn-
indin munu alla tíð hafa verið veiði í ám, lækjum og
vötnum. I sveit sem hefur þrjár stórár, margar minni ár
og læki og stór og lítil vötn og tjamir hafa áreiðanlega
margir náð í silunga og sumir einnig laxa til
búdrýginda.