Litli Bergþór - 01.03.2004, Qupperneq 17

Eitt af því sem afla þarf til búsins er eldiviður. Á
flestum jörðum hér í sveit mun hafa verið viður, sem
auðvelt var að nota til að sjóða matinn. Líklega hafa
víða verið meiri vandkvæði á að finna nógu stóran
skóg til að gera úr honum viðarkol, en þau þurfti til að
geta stundað rauðablástur, sem fólst í því að vinna járn
úr mýrarrauða. Trúlega hefur slík vinnsla verið hér á
mörgum bæjum á fyrstu öldum byggðarinnar, t. d. með
tilliti til þess hve mikið
er af ummerkjum um
rauðablástur við bæjam-
injamar í Þjórsárdal.
(Siguijón Helgason frá
Tungufelli. Munnleg
heimild) Hér mun þó
vart vitað um slfkar
minjar nema ef vera
skyldi í Tangaveri á
Tungnamannafrétti.
Viðarkol þurfti einnig
við járnsmíðar og þó
sérstaklega til að hita
sláttuljái þegar þeir
vom dengdir. Fyrr á
öldum áttu kirkjumar í
Bræðratungu og á
Torfastöðum skó-
garhögg fyrir suðvestan
Bláfell. (Jarðabók A. M. og P. V. bls. 287 og 294) Á
þessum slóðum hefur á síðustu áratugum mátt sjá all-
margar gamlar kolagrafir. (A. K. Birkileifar og kola-
grafir. Græðum ísland bls. 93 — 98) Enginn veit hver
hefur þar gert til kola, en vel má gera því skóna að á
vegum kirknanna hafi verið framleidd þama viðarkol
til sölu til þeirra er ekki áttu kost á því að búa þau til
sjálfir. Þessar grafir munu vera svo gamlar að ekki er
þess að vænta að neinar ritaðar heimildir séu til um
þennan atvinnurekstur jafnvel þó hann hafi verið
allmikill að umfangi. Vel má vera að kolagrafír og gjall
frá rauðabæstri leynist í jörð hér í byggðinni.
Jarðabók Áma Magnússonar og Páls Vídalín, sem
var tekin saman í Skálholti haustið 1909, er fyrsta
bitastæða heimildin um avinnulíf hér í sveit á fyrri
öldum. Þar er greint frá verðmætamati jarðanna, þó
ekki þeim sem Skálholtskirkja átti, eigendum þeirra og
ábúendum. Fram kemur hve mikla leigu (landskuld)
ábúendur áttu að greiða og þær kvaðir sem á þá voru
lagðar. Á flestum jörðum kirkjunnar er aðeins sagt að
kvaðir séu eins og á öðrum stólsjörðum án þess að
tilgreina það nánar. Á Gýgjarhóli kemur þó fram að
þær eru „mannslán, hestlán og dagsláttur“. Þar þarf að
greiða tvö stór hundruð í landskuld, sem líklega er rétt
að túlka svo að þurft hafi að greiða í leigu sem svaraði
240 álna (um 150 m) langri vaðmálsvoð eða tvö
kýrverð. Á nokkrum jörðum er landskuldin jafnhá og
aðeins hærri í Haukadal, 260 álnir. Á flestum jörðum er
hún miklu lægri og að meðaltali um 125 hundruð.
Landskuld er svipuð á jörðunum í einkaeign og stól-
sjörðunum, en á jörðum í einkaeign eru yfirleitt engar
kvaðir. Jörðunum fylgja svonefnd kúgildi, þrjú til átta
á hverri jörð, en eitt kúgildi var ein kýr eða sex ær
loðnar og lembdar, þ. e. ær í ull og með lömbum í
fardögum í byrjun júní.
í Jarðabókinni er greint frá búfjárfjölda á hverri jörð.
Þar kemur fram að á 56 búum í sveitinni eru 368 kýr
eða 6,6 að meðaltali. Kvígur, naut og kálfar eru 250
og því 11 nautgripir að meðaltali hjá bónda. Ær eru
samtals 2585 og kindur alls 5443 eða 97 að meðaltali.
Hross eru samtals 403 eða 7 að meðaltali hjá bónda.
Mikill munur er á bústærð á höfuðbólunum annars
vegar og smábýlum og hjáleigunum hins vegar. Sem
dæmi má nefna að í Bræðratungu eru 26 nautgripir,
263 kindur og 17 hross. Á Kjaransstöðum eru 4 naut-
gripir, 59 kindur og 4 hross og í Stritlu (nú Dalsmynni)
eru 4 nautgripir, 35 kindur og 2 hross. Konunni sem
þar býr er þó gert að greiða 50 álnir, eða næstum hálft
kýrverð, á ári í land-
skuld.
Jarðabókin greinir
nokkuð frá kostum og
göllum jaraðanna og
hlunnindum sem þar
eru. Augljóst er að
mikil tilhneyging er til
að gera lílið úr kostum
jarðanna en gallar og
ýmis vandkvæði sem eru
á búskap þar og nýtingu
hlunninda, nákvæmlega
rakin. Þetta munu
ábúendur hafa gert til að
ýta ekki undir að land-
skuld væri hækkuð, og
ef til vill hafa þeir gert
sér vonir um að fá hana
lækkaða. Fram kemur
að landskuldin hafði allvíða verið lækkuð eftir
Heklugosið 1698 og einnig eítir bólusóttarfaraldurinn
1707. Á fjórum jörðum er greint frá að hrís og víðir sé
til fóðurs, skógur er talinn til landkosta á sjö jörðum en
á flestum þeirra sagður vera að rýrna eða mjög eyddur.
I Laugarási er sagt að hverirnir spari eldivið.
Silungsveiði er getið á níu jörðum en víðast lítið látið
af veiði. Svipað er um laxveiðina, sem greint er frá á
fímm jörðum. Á jörðum við Hvítá er sandeyrum kennt
um að ekki sé unnt að veiða og sem dæmi má nefna að
á Spóastöðum er þannig greint frá veiðihlunnidum:
„Lax og silungur gengur í Brúará, en verður ekki veid-
dur fyrir dráttaleysi og festum í ánni.“ Á orðalagi máls-
greina um veiðina má ráða að veitt hefur verið í ánum
með því að draga á. (Á. M„ P. V. Jarðabók 2. b. bls.
275 — 311)
Lítið er um heimildir um búskap hér í sveit á 18.
öldinni aðrar en Jarðabókina. Ætla má að bændur hafi í
stórum dráttum búið við þær aðstæður, sem þar er lýst,
fram undir aldarlokin. Hver og einn reyndi að búa að
sínu og bjarga sér af því sem jörðin gaf. Hún var að
sjálfsögðu misjafnlega gjöful og oft naum á gjafír
þegar veðurfarið var kalt og var svo oft á þessari öld.
Svo til allir bændurnir voru leiguliðar, flestir
Skálholtsstóls, og þurftu því að standa skil á leigu-
gjaldi, landskuld. Að sjálfsögðu hefur mörgum reynst
það erfitt og mun hafa gengið illa að innheimta það.
Ef til vill hefur einmitt það hversu lítið kom inn af
landskuldinni, og hvernig framsýnir menn sáu að það
hélt bændum í heljargreipum fátæktarinnar, átt sinn
þátt í að undir lok 18. aldarinnar varð mikil breyting á
stöðu bænda hér í sveit, þegar 37 jarðir voru seldar á
uppboðum á árunum 1785, 1788, 1790, 1794 og 1798.
Jarðirnar hafa verið seldar með byggingum og var verð
þeirra frá rúmum 51 ríkisdal og upp í rúma 418 en að
meðaltali um 230 ríkisdalir. Kúgildin voru boðin upp
sér og seljast á 4 til 6 ríkisdali hvert. Því eru jarðirnar
seldar á verði sem nemur frá um 11 og upp í 89 kúgildi
og að meðaltali um 50 kúgildi eða 300 ær að vori í ull
og með lambi. Með miklum fyrirvörum um óná-
Af Fellsfjalli til norðurs.
Litli Bergþór 17