Litli Bergþór - 01.03.2004, Page 18

kvæmni má áætla þetta þrjá milljónir króna á jörð að
meðaltali. (A. K. Sala stólsjarðanna. L-B 11.2. bls.
20)
Einn höfuðtilgangurinn með sölu stólsjarðanna mun
hafa verið að gera bændur að sjálfseignarbændum sem
yrðu fjárhagslega sjálfstæðir. Til að reyna að gera sér
einhverja grein fyrir hvernig þetta hefur tekist er rétt að
skoða annars vegar hverjir keyptu jarðirnar með tilliti
til búskapar þar og hins vegar hvort þær hafi verið í
sjálfsábúð til langframa. Varðandi fyrra atriðið hef ég
skipt kaupendunum þessara 37 jarða í þrjá hópa;
1. Bændur sem kaupa ábýlisjarðir sínar og búa þar
áfram. Þeir reynast vera 10 eða 27 % kaupenda.
2. Fólk búsett annarsstaðar (innansveitar eða utan)
en flytur á jarðimar sem það kaupir. Það eru 8 jarðir
eða 22 %.
3. Fólk sem kaupir jarðirnar en býr þar aldrei sjálft.
Það eru 19 eða í 51 % tilvika. Þetta bendir til þess að
allmargir hafi séð hagnaðarvon í því að kaupa þessar
jarðir.
Til að gera sér einhverja grein fyrir í hve ríkum
mæli jarðirnar hafa haldist í sjálfsábúð hef ég athugað
á hve mörgum þeirra séu bændur í sjálfsábúð um hálfri
öld eftir sölumar samkvæmt Jarðatali Johnsens. Þá
reynast 9 vera í sjálfsábúð eða 24 % en 28 eru í
leiguábúð eða 76 %. Sala stólsjarðanna hér í sveit
virðist því ekki hafa megnað að stuðla að sjálfsábúð til
langframa nema að mjög takmörkuðu leyti.
Spurningunni um hvort betra hafi verið að vera
leiguliði einstaklinga en Skálholtsstóls er hins vegar
ósvarað. (A. K. Sala stólsjarðanna. L-B 11.2. Bls. 19 -
25)
Manntalið 1801, sem raunar er skráð í öllum
kirkjusóknum hér í sveit í ágúst og september 1802,
hefur þá sérstöðu að þar er tiltekin atvinna húsbænda.
Þetta var skráð á dönsku og hefur ekki verið þýtt í
íslensku útgáfunni frá 1978. Það er rökstutt með því
að „ekki sé alltaf fyllilega ljóst, hvaða merkingu
skrásetjari leggur í orðin.“ I orðasafni í bókinni er þó
þýðing margra orðanna.
Svo til allir, eða 69, lifa af að yrkja jörðina, „jord-
brug“, eins og það er orðað. Það táknar efalaust fyrst
og fremst kvikjárrækt í þá vem sem hún hafði verið
stunduð um aldir en einnig aðra nýtingu á gróðri jarðar.
Langflestir, eða 60, em einnig sagðir hafa atvinnu af
því sem nefnt er „fiskerie“. Engin skýring er í mann-
talinu á þessu orði og væri nærtækt að skýra það svo
að þeir hefðu róið til fiskjar, ef jarðir þeirra væru nærri
sjó. Miðað við þær aðstæður sem hér eru finnst mér
eðlilegt að líta á þetta sem silungsveiði. Þá tilgátu
styður að 10 bændur em sagðir lifa á laxveiðum, „laxe-
fangst“ og búa þeir allir við Hvítá. Aðstoðarmaður
biskupsekkjunnar í Skálholti er auk þess sagður barna-
kennari og er hann sá eini sem slíkt starf stundar. Þrír
hafa smíðar á ýmist jám, silfur, kopar eða tré að at-
vinnu samhliða búskap og veiðum. Öllu flóknust er
lýsingin á atvinnu annars bóndans í Laugarási, Jóns
Jónssonar. Hann er sagður vera; „bonde, fattiges for-
stander — sölv- og kobersmed, snikker, skildrer, bild-
hugger etc — af jordbr(ug) og laxefangst". Með
stuðningi af orðasafninu í manntalinu má ráða að hann
hefur auk þess að vera bóndi og laxveiðimaður verið
fátækrastjóri eða hreppstjóri, silfur-, kopar- og tré-
smiður, málari eða myndgerðarmaður og bíldhöggvari
(e. t. v. blóðtökumaður) eða myndskeri. (Manntal 1801,
bls. 265 — 283)
Búskapurinn mun hafa verið í svipuðu formi alla 19.
öldina. Fólk lifði á því sem við köllum nú hefðbundinn
Litli Bergþór 18____________________________________
búskap, og mestur hluti afurðanna var notaður á
heimilunum. Helsta söluvaran var ullin og e. t. v. ein-
hveqar ullarafurðir. Nautgripum og sauðfé hafði
fækkað verulega á 18. öldinni. Nautgripimir em alla
19. öldina færri en þeir vom 1709. Þeir eru í kringum
400 framan af öldinni og fækkar á síðari hluta hennar
og em þá ekki nema eitthvað á þriðja hundrað.
Sauðfénu fór að fjölga upp úr 1820 og verður yfir 11
þúsund um miðja öldina. Þá kemur upp fjákláði og er
um 90 % fjárins skorið árið 1858. Því fjölgar raunar
nokkuð fljótt aftur en fjÖldi þess nær þó ekki nema eitt
ár aftur yfir 8 þúsund á öldinni. Væntanlega hafa
möguleikar á sölu ullar og verð á henni haft áhrif á
fjölda fjárins og fráfæmr gáfu notadrjúgar mjólkuraf-
urðir. Sauðasalan til Bretlands undir lok aldarinnar
hefur líklega ekki haft veruleg áhrif hér. Hrossin em
hins vegar fleiri alla 19. öldina en þau voru 1709 eða
frá rúmum fjórum hundruðum og upp í hátt á 7. hundr-
að. Bændur voru á þessari öld frá 64 og upp í 84. Því
má ætla að meðalbóndinn hafi verið með 3 til 6 naut-
gripi,'40 til 140 kindur og 6 til 9 hross. . (Hr. E. Um
landsins rýmun og betmn, bls. iv - v) Auk heimajarða
notuðu þeir Biskupstungnafrétt fyrir sumarbeit.
Afrétturinn frá Sandá að Hvítá var alltaf notaður til
sauðfjárbeitar og afrétturinn fyrir innan Hvítá var eitt-
hvað notaður fyrir hross og nautgripi a. m. k. á fyrri
hluta aldarinnar. Þegar fénu fór að fjölga rétt fyrir
miðja öldina kom upp áhugi á að nýta afréttinn innan
Hvítár einnig til sumarbeitar sauðfjár. Það leiddi svo
til þess að hreppurinn keypti þetta land af kirkjunum
fjóram, Skálholts-, Torfastaða-, Haukadals- og
Bræðratungu-, sem það áttu. Ekki varð þó mikið úr
því að þangað væri farið með fé á 19. öldinni,
fjárkláðinn frestaði því um nærri 30 ár að byrjað væri á
því og aðeins var farið þangað með graslömb og geld-
fé. (A. K. Árbók F. í. 2001 bls. 49 — 53)
Rúmlega 70 bændur byrja 20. öldina á aðeins færri
býlum með 237 nautgripi, 5076 kindur og 430 hross.
Lítil breyting verður á fjölda bænda og býla fyrri hluta
aldarinnar.
Naugripunum ýmist fjölgar eða fækkar, og er sveifl-
an mest um 100 gripir, þar til á 4. áratugnum að þeim
fer að fjölga og ná því að verða álíka margir árið 1950
og þeir voru 1709. Á þessum tveimur áratugum er
áhrifa mjólkursölunnar farið að gæta.
Sauðfénu fjölgar upp úr aldamótunum og er sú
fjölgun nokkuð stöðug fram yfir 1930 og em skráðar
flestar 12.646 kindur árið 1933. Fjöldinn er svipaður
fram yfir 1940 en upp úr því fer fénu fækkandi, en þá
er mæðiveikin farin að herja. (Hr. E. Um landsins
rýmun og betrun, bls. v - vi) Fjölgunina má væntan-
lega skýra með því að þá er notkun afréttarins fyrir
innan Hvítá orðin almenn, sala á sláturfé er auðveld
eftir að Sláturfélag Suðurlands var stofnað, og ef til vill
hefur starfsemi rjómabúsins við Torfastaðalæk á fyrstu
áratugum aldarinnar hvatt bændur til að fjölga ám í
kvíum. Það starfaði við Kotslæk í landi Torfastaðakots,
nú Vegatungu, frá 1903 — 1927. Þar var tekið við
rjóma úr bæði úr kúamjólk og sauðaþykkni frá bænd-
um og búið til úr honum smjör. I lögum rjómabúsins
var 1. gr. á þessa leið.: „Rjómabúið er stofnað í þeim
tilgangi að bæta meðferð og verkun smjörsins, auka
framleiðslu þees og útvega svo góðan markað þess sem
kostur er.“ (S. K. L-B 12. árg. 2. tbl. bls. 8)
Árið 1950 eru skráðar 6.477 kindur en þær voru
allar drepnar árið eftir. Ull var á þessum tíma nokkuð
verðmæt afurð. Hluti hennar var notaður til að vinna
úr fatnað og rúmföt, sem að mestu var notað á heim-