Litli Bergþór - 01.03.2004, Blaðsíða 19
ilunum, en stundum var eitthvað selt af svona unnum
vörum. Megnið af ullinni var hins vegar þvegið heima
og hún seld þannig. Minjar og ömefni vitna um
ullarþvottinn, en hann var ódýr, þar sem eldsneytið var
heimafengið og hreinsiefnið ókeypis. Enn lifa hér
munnlegar frásagnir um
ullarferðina á vorin, en
það var að sjálfsögðu
viðburður og ferðin yfir-
leitt notuð til aðdrátta. í
byrjun aldarinnar er
farið að reka sláturfé
suður, og var það að
mestu leyti lömb.
Töluvert var af sauðum
lengi vel og var þeim
oft slátrað heima og
kjötið reykt bæði til
heimaneyslu og sölu.
Þá þurftu bændur að
koma afurðum sínum
sjálfir á markað, sem þá
var helst í Reykjavík, og
best þótti að selja
hangikjötið fyrir jólin.
Arið 1920 höfðu þrír bændur í Bræðratungusókn
ákveðið að fara með hagikjöt og kæfu til Reykjavíkur á
jólaföstu, en veður kom í veg fyrir að þeir kæmust fyrr
en í byrjun þorra. Einn þessara bænda, Einar Jömndur
Helgason, síðar bóndi í Holtakotum, skrifaði frásögn af
þessari ferð, -Erfíð vetrarferð-, og birtist hún í
Bergþór, blaði Ungmennafélags Biskupstungna, árið
1966. Hann greinir í upphafi nokkuð frá búháttum á
þessum tíma:
„Þá var búskapurinn með öðm sniði en nú er. Aðal
búsafurðimar voru sauðfjárafurðir, ull og kjöt. Sumir
færðu enn frá, til þess að auka málnytuna og fá þannig
skyr og smjör til vetrarins, þar sem kúabú voru lítil.
Sauðir þóttu þá einnig arðvænlegir samhliða frá-
færum. Þeir voru léttir á fóðrum og gáfu mikið og gott
kjöt. Líka var ullin meiri og betri af þeim en ánum.
Til þess að hafa sem bezt upp úr sauðakjötinu þótti
gott að reykja það og selja síðan manna á milli fyrir
jólin og aðra tyllidaga ársins.“
Mestur hluti þessarar greinar Einars er um
erfiðleikana sem þeir lentu í við að komast suður yfir
Hellisheiði. Allt tókst þetta samt og hann kveður þeim
hafa gengið vel að selja vörurnar. (E. J. H. Erfíð vetrar-
ferð. Bergþór bls. 1 — 6)
Allmiklar heimildir eru til um fjölda búfjár í sveit-
inni allt frá byrjun 19. aldar. Einnig er í skýrslum
greint nokkuð frá heyfeng og öðrum ávöxt jarðarinnar.
Sýnishorn af þessu er
hér í töflu 1.
Hrossunum fjölgar
nokkuð jafnt og þétt á
fyrri hluta aldarinnar og
verða flest 964 árið
1943 en eru 643 1950.
Aðstæður í búskapnum
kalla á þessum tíma á
fleiri vinnuhross til
aðdrátta og vinnu við
heyskap og önnur
bústörf og einnig
reiðfær hross til
ferðalaga, afréttarsmöl-
unar og útreiða til
skemmtunar. Á þessum
tíma verður hrossa-
kjötsát mjög algengt,
sem m.a. kann að stafa
af því að auðvelt er að verða sér úti um salt, en ef til
vill hefur skortur á því komið í veg fyrir að það væri
almennt notað fyrr á öldum.
Alifuglar, eða hænsn, em fyrst skráðir í búnar-
skýrslur hér í sveit árið 1921 og era þá 79. Þeim fjölg-
ar dálítið á árunum þar á eftir og verða flestir 810 á
þessum tíma árið 1939 en fækkar svo aftur og era 269
um miðja öldina.
Refarækt var hér í nokkur ár á a.m.k. þremur bæjum
á fjórða tug aldarinnar og aðeins fram á hinn fímmta. í
búnaðarskýrslum frá þessum tíma eru tvisvar taldir
silfurrefir, 24 árið 1940 og 51 1941. (Hr. E. Um
landsins rýmum og betran, bls. iv-vii) (Hreppsskilabók
... 1916-1968 bls. 2-139).
Síðari hluti 20. aldarinnar er vaxtaskeið nautgripa-
ræktarinnar hér í sveit. Um hana verður fjallað í öðra
erindi hér á eftir.
Þessi hálfa öld var tími erfiðleika í sauðfjárræktinni
að ýmsu leyti, en á hinn bóginn mikið framfaraskeið.
Fyrir miðja öldina var mæðiveikin orðin hér á hverjum
bæ og garnaveiki einnig víða. Fénu hafði fækkað mjög
og var árið 1950 aðeins rúmur helmingur þess fjölda,
Af Fellsfjalli til suðurs.
Tafla 1 - Búfé og búsafurðir síðustu aldir
Ár: 1709 1817 1858 1916 1921 1926 1931 1941 1945 1951 1965 2000
Nautgr. 618 405 403 341 250 254 247 454 465 696 1029 1540
Sauðfé 5443 3252 1140 7957 8440 9706 11223 8719 7868 0 15444 4180
Hross 403 405 660 576 576 641 621 805 922 705 713 1396
Hænsn 79 163 213 629 628
Silfurreftr 51
Geitur 26
Hundar 58 75 72 71 68
Taða, 80 kg 7769 9262 9684 8886 17600 20881
Úthey, 70 kg 22375 19915 19730 18789 19785 10760
Jarðepli, tunnur 459 89 305 457 990 554
Rófur, tunnur 242 34,5 93 133 344 39
Svörður, 70 kg 522 465 290 132 49
Hrís, 80 kg 711 699 370 405 120
Silungur 60
Kál og rabarbari, kg 2000
(Á.M. og P. V. Jarðabók 2. b. bls. 290-291) (Hr. E. Um landsins rýmun og betrun, bls. iv-vii) (Heppsskilabók ... 1916-1968 bls. 2-139)
Litli Bergþór 19