Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.01.1998, Blaðsíða 3

Þór Magnússon, þjóðminjavörður:
Munir og menn
Erindi flutt á fundi í Ættfræðifélaginu 24. apríl 1997.
Ég þakka stj óm Ættfræðifélagsins fyrir það boð að
koma ræða um nokkra fyrri tíðar menn og verk þeirra.
Ég vil þó segja strax að ég er ekki ættfræðingur. Ég hef
ekki fengizt við að rekja og setja saman ættir manna.
Það sem ég hef helzt fengizt við og tengist ættfræðinni
er að leita að ýmsum einstaklingum, sem tengjast
varðveittum hlutum, mest þá í Þjóðminjasafninu eða
öðmm söfnum, svo og í kirkjum landsins. Ég kalla
þetta stundum með sjálfum mér leit að týndu fólki.
Hin síðari árin hef ég verið að tína saman fróðleik
um íslenzka gull- og silfursmiði fyrri tíðar og verk
þeirra, bæði þau sem til em og ekki síður hin horfnu
sem heimildir em um, og þá verður þetta einstaklings-
leit. Sama er um marga aðra safngripi, ég hef oft þurft
að leita þeirra manna sem gert hafa eða átt viðkomandi
hluti. Hér ætla ég að fjalla um nokkra gullsmiði og
verk þeirra. Má því vera að einhverjum, sem kannske
hefur fléttað viðkomandi einstaklingi inn í ættartölur
sínar, þyki að nokkur fróðleikur.
í okkar fámennaþjóðfélagi kemur fólkið ævinlega
mjög fljótt í hugann. Hafi maður fallegan, vandaðan
og vel gerðan hlut milli handanna spyr maður sig
fljótt: “Hver hefur gert þenna hlut, eða hver hefur átt
hann?”. Stundum gefur hluturinn sjálfur einhverjar
vísbendingar, fangamark eða jafnvel nafn, eða þá að
gerðin og handverkið bendir til ákveðins uppmna
sem er þá ef til vill hægt að rekja saman við aðra og
skylda hluti sama manns. Handbragð segir oft til sín,
yfirbragðið getur gefið vissa ábendingu um tímann.
Svo er og það að heimildir urn fók em víst óvíða
jafnmiklar og traustar og hérlendis, svo sem ættffæð-
ingar þekkja bezt. Þá er að reyna að rekja saman
þættina. Þetta er annað en víða erlendis, þar sem
einstaklingurinn hverfur í fjöldann og skiptir oft næsta
litlu máli í rannsóknum. Það Það er þá helzt ef hlutir
snerta fýrirfólk eða annað þekkt fólk úr þjóðarsögu,
að nöfnin þyki þar skipta máli. Þar er enda manngminn
slíkur, að oft þýðir lítið að reyna að leita að
einstaklingnum í röðum almúgafólks. Og menn þykjast
jafnvel litlu nær þótt það takist. Erlendis rannsaka
menn helzt stílbrigði hluta, hvemig þeir falla inn í
stíltízku hvers tíma og hvemig hún breytist frá einum
tíma til annars.
í söfnum er auðvitað til ógrynni hluta, sem ekki
þýðir að leita uppmna að. Það er til lítils að reyna að
finna smiði að þeim fjölda af gjarðahringjum, skónál-
um, tréílátum eða rúmljölum sem söfnin eiga. Þetta
verða flest ógreindir
hlutir um alla fram-
tíð. Ogmestallurút-
skurðurinn er ó-
þekktur, einnig söðl-
amir gömlu og kist-
umar og jafnvel em
margar hinar gönrlu
þekktu altaristöflur
eftir óþekkta í slend-
inga. Stundum em
þó fangamörk á hlut-
unum, en þau em þá
oftar fangamörk eig-
enda eða gefenda,
frekar en smiða eða
þeirra sem bjuggu hlutina til. Það var um þá eins og
fornu sagnaritarana, að þeir létu sín ekki getið. Það
var miklu frekar að þess væri getið fýrir hvem bókin
eða sagan væri skrifuð. Höfundur Njáls sögu segir
aðeins “vér” er hann talar um sjálfap sig, “Og ljúkum
vér hér Brennu Njáls sögu”, en við myndum mikið til
vinna að vita hver þessir “vér” var. Hvílíkum ógnar
heilabrotum lærðra hefði hann fækkað ef hann hefði
sagt nafn sitt. Og eins vitum við stundum hvaða kona
átti varðveitt söðuláklæði á safni, því að nafn hennar
eða fangamark kann að vera ofið eða saumað í klæðið,
en nafn konunnar sem óf þekkjum við sjaldnast.
Hinir gömlu safnmenn á 19. og framan af 20. öld
reyndu oft mikið til að heimfæra ákveðna hluti til
ákveðins smiðs eða uppmna. Oft varð þeim talsvert
ágengt. Stundum fylgdi reyndar hlutunum vitneskja
eða ábending til safnsins. En þeir gömlu stóðu svo
miklu nær fortíðinni en við gerum og voru oft í nánu
sambandi við fortíðarfólk, ef svo má segja. Og þeir
vom margir líka mjög athugulir og varfæmir í álykt-
unum og köstuðu lítt fram óvissum hugleiðingum.
Mér fínnst oft að við nútímasafnmenn mættum taka
þá til fyrirmyndar, kannske fengjum við þá færri
fullyrðingar eins og um stígvél Jömndar hundadaga-
konungs, Graut-Atla fyrir austan eðahlóðahellu Hall-
veigar.
Ég ætla að nefna hér nokkur dæmi varðveittra
merkilegra gripa, sem tekizt hefur með könnun að
koma í samband við þekkta menn í íslandssögunni
með meiri eða minni vissu eða í samband við menn,
sem kannske eru því ekki mikið meira en nafnið eitt
Þór Magnússon
3