Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.01.1998, Blaðsíða 7

síðan, ef vel gengur, telur maður sig fá sannanir og
heimfærir gripinn upp á viðkomandi mann.
En stundum lenda menn á villigötum. Einn hinna
ágæustu gullsmiða 19. aldar var Ami Helgason á
Brekku í Norðurárdal, sonur Helga silfursmiðs á
Steinum í Stafholtstungum. Um Áma segir, að hann
væri hinn bezti smiður og orðlagðasti maður nær og
í]ær fyrir ráðvendni. Ámi heíur greinilega verið
góður smiður en ekki sést að hann hafi lært smíðar
sínar ytra, líklegast hefur hann lært af föður sínum
sem talinn var lærður silfursmiður, þótt heldur sjáist
ekki að hann væri lærður ytra. En því nefni ég þann
möguleika, að báðir hafa þeir feðgar stimplað gripi
sína, sem helzt gerðu þeir sem lærðu ytra. Báðir hafa
þeir fengizt við hinar vönduðustu gullsmíðar, svo
sem kaleika og patínur, sem yfírleitt þurfti meiri
færni við og æfingu en venjulegir heimalærðir
gullsmiðir áttu yfir að búa. En hitt er og, að menn eru
misjafnlega hagir í eðli sínu, náttúmhagir menn gátu
komizt furðulangt í smíði þótt ekki væru útlærðir
sveinar.
Ámi Helgason var fæddur um 1779 og dó 1851.
Eftir hann eru þekktar oblátuöskjur í Kvennabrekku-
kirkju, áður í Sauðafellskirkju, kaleikur og patína í
Staðarkirkju í Hrútafírði, gullhringur og matskeiðar
í Þjóðminjasafni ogöðmm söfnum. Allterþettameð
stimpli hans, AH samandregnu, og um áhöldin í
Staðarkirkju segir í vísitasíu að þau séu smíðuð af
Áma.
Þá em með stimpli hans kaleikur og patína í
Kálfafellskirkju í Fljótshverfi, fyrr í Sandfellskirkju.
- Mér þótti nokkuð undarlegt, að áhöld eftir hann
væm þar, á fjarlægasta landshomi frá honum. Datt
mér því í hug að þau væru ef til vill eftir annan smið
nær sem hefði haft sams konar eða nauðalíkan stimpi 1
og hinn þekkta stimpil Áma.
Og þá var að kanna kringumstæður til að sjá hvort
þetta fengi staðizt.
Skýringar þurfti reyndar
ekki lengi að leita. í
kirkjustól segir, að
presturinn í Sandfelli,
séra Magnús Jónsson
Nordal, hafí fengið á-
höldin til kirkjunnar og í ljós kom auðvitað, að séra
Magnús var úr N orðurárdal ,sonurséraJónsí Hvammi
og þarf þá ekki lengur vitnanna við. Séra Magnús
hefúr auðvitað pantað áhöldin frá gullsmið, sem
hann þekkti úr uppvexti sínum þar í Norðurárdal,
Áma Helgasyni á Bekku, og þannig var skýringin
nærtæk. Þetta sýndi hvernig gripa getur verið að leita
jafnvel fjarri átthögum viðkomandi silfúrsmiðs.
í Breiðbólstaðarkirkju í Fljótshlíð hefur Matthías
Þórðarson skráð minningarskjöld úr silfri yfír Jóhann
BjömssonpresttilKeldnaþinga, semdó 1847. Segir
Matthías jafnframt að skjöldurinn sé eins og skildir í
Bjamarhafnarkirkju. Þeir skildir em til minningar
um Odd Hjaltalín lækni og Dorotheu fyrri konu hans,
smíðaðir af Bimi Magnússyni gullsmið í Gvendar-
eyjum og víðar, með stimpil hans og ártali 1844.
Bjöm var einn hagasti gullsmiður sinnar tíðar og er til
eftir hann kirkj usilfúr allvíða, ágætlega gerðir kaleikar
og patínur, einnig er þekkt fleira eftir hann. Gripir
Bjöms eru flestir á Vesturlandi sem vænta má, en því
er ástæða til að skoða, hvers vegna minningarskjöld
eftir hann er að fínna svo fjarri sem í Beiðbólstaðar-
kirkju í Fljótshlíð. Gat hugsanlega annar smiður
einhvers staðar á Suðurlandi hafa smíðað þennan
skjöld og líkt eftir gerð Bjöms Magnússonar?
Skýringin kom auðvitað í ljós þegar að var gáð.
Oddur læknir Hjaltalín, sem bjó í Bjamarhöfn og er
grafínn þar, var tvíkvæntur. Fyrri kona hans var
Dorothea sem nefnd var, en síðari kona var Sigríður
Bjömsdóttir, dóttir séra Bjöms Sigurðssonar í Hítar-
nesi þar á sunanverðu Snæfellsnesi. Hún hefur
vafalaust látið gera skildina um Odd mann sinn og
fyrri konu hans Dorotheu. Sigríður var einmitt systir
Jóhanns prests til Keldnaþinga og liggur því beint við
að ætla að hún hafi einnig látið Bjöm gullsmið gera
minningarskjöld um bróður sinn og sent þangað
austur að Breiðabólstað þar sem hann var grafínn.
Þetta skýrir, hvers vegna skjöldinn eftir Bjöm er þar
að finna. Og sönnunin kom reyndar þegar ég fékk
skjöldinn í hendur. Þetta sýnir eins og með áhöld
Áma Helgasonar austur í Sandfelli, að hlutir gátu
borizt viða, jafnvel á tímum lítilla samgangna milli
landshluta. En í reynd virðist menningarlegrar
einangmnar hafa gætt mun minna hérlendis en víða
annars staðar um lönd. Prestar fóru milli fjarlægra
prestakalla og stundum fluttist vinnufólk með þeim.
Menn fóm í verið af Norðurlandi og suður með sjó,
jafnvel af Norðurlandi og í Austur-Skaftafellssýslu,
og fólk fór í kaupavinnu
af Suðurlandi og norður.
Fólk var því ekki eins
bundið við átthagana og
menn skyldu almennt
halda.
En úr því að minnzt
er á Bjöm Magnússon gullsmið, þekktan mann á
sinni tíð, þá má geta til gamans að lengi vel var móðir
hans óþekkt. Hann var fæddur í Stórholti í Dölum,
sonur Magnúsar Jónssonar bónda þar, utan hjóna-
bands. Kirkjubókin er ekki til og svo glöggur
ættfræðingur sem sr. Jón Guðnason hefur ekki fundið
móður lians, er hann því ómæðraður í Dalamönnum.
En Eggert Kjartansson skýrði mér frá að hann hefði
rekizt fyrir tilviljun á móður Bjöms. Hún hét Guðný
Guðmundsdóttir og segir í kirkjubók er hún dó 1862,
“móðir gullsmiðs Bjöms á Setbergi”. Hefur hann því
“Það er svo gaman að finna” er hafl eftir
ungum Vestur-íslendingi sem kom hingað heim
og rakti ættir sínar eftir heimildum.
7