Bændablaðið - 18.05.1999, Blaðsíða 5

Þruijudagúr IH. mai}$9'9'
BÆNDABLAÐIÐ

í 6. tbl. Bændablaðsins, 30/3 1999, birt-
ist pistill um dúnbúskap. Ekki var það að
tilefnislausu, enda töldu undirritaðir mikla
þörf á að vekja athygli á vissu ástandi á
þeim vettvangi og að þeir þyrftu engan
leyfis að biðja í því efni. Þetta kallaði þó á
viðbrögð sem gera frekari umfjöllun æski-
lega.
Tilgangur áðumefnds pistils var sá að
hvetja til samstöðu og samstillingar þeirra
sem flytja út hreinsaðan æðardún, enda hef-
ur óheft samkeppni leitt bæði bændur og út-
flytjendur í vissar ógöngur upp á síðkastið.
Að því þurfti raunar ekki að ganga grufl-
andi vegna áður fenginnar reynslu. Sú
reynsla kallar á stöðugleika í dúnverði, og
að honum eigum við æðarbændur og út-
flytjendur að geta stuðlað. A því er enginn
vafi. En á sama hátt getum við kallað á
óstöðugleika og vandræði ef við kjósum
það heldur.
Vélar koma til sögunnar
íslendingar hafa flutt út æðardún öldum
saman, en magn og gæði hreinsunar,
vafalaust mismunandi á þeim langa tíma.
Fram undir miðja þessa öld var eingöngu
um „handavinnu" að ræða, við að hreinsa úr
dúninum allt ruslið sem blandast saman við
hann í hreiðmnum. Það var mikil og vanda-
söm nákvæmnisvinna, en svo þróuð orðin á
fyrrihluta aldarinnar að vélamar nú skila
naumast betri vöru en „dúnfólkið“ gerði þá.
Vélamar, sem komu til sögunnar upp úr
miðri öld, eiga rót sína að rekja til eins
manns, Baldvins Jónssonar, sem með verk-
lagni, innsæi og prófunum leysti það mál
sem aðrir höfðu reyndar glímt við áður.
Fólksfækkun í sveitum og vinnuhjúaskortur
hefðu líklega gengið af dúntekju dauðri, ef
vélamar hefðu ekki komið til sögunnar.
Þær em byggðar á sama lögmáli og
handkröfsunin áður, en orkan og afköstin
auðvitað önnur.
Ymsir hafa smíðað þennan vélakost
eftir daga Baldvins, en í öllum tilfellum
mun þar vera byggt á innsæi hans og þróun-
arvinnu í grundvallaratriðum. Vel má vera
að yngri menn hafi gert betur í sumum
tilfellum, annað hvort væri nú, en þó mun
vélakostur Baldvins gegna sínu hlutverki
með fullum sóma enn í dag, og skila jafn
góðri vöm og annar nýrri. Utlendingar hafa
ekki stundað dúnhreinsun með vélum og
hvorki fundið upp né smfðað sér búnað til
þess. Þó má vera að þeir hafi aðstoðað
menn hér á því sviði, sem er auðvitað fall-
ega gert.
Leiðbeiningaþjónusta
hefur komið að góðu liði
í pistlinum 30. mars er þess getið að
áhugi á dúnbúskap og afrakstur hafi aukist á
undanfömum ámm, en þetta hefur verið
véfengt. Líklega var þama um ónákvæma
staðhæfmgu að ræða og óvíst að aukning
hafi átt sér stað á síðustu ámm. Staðreyndin
er samt þessi samkvæmt heimildum: Á
öðmm og þriðja áratug aldarinnar var
dúntekja í hámarki. Hún féll síðan langt
niður á 4. áratugnum og var í lágmarki um
langt skeið. Einatt innan við helmingur
þess sem áður var. Ástæður kunna að hafa
verið margar; búseturöskun, vaxandi flug-
vargur, tilkoma minksins og margt fleira.
Síðan komu vélar Baldvins til sögunnar,
sem auðvelduðu hreinsun, áhugamannafé-
lög vom stofnuð til eflingar æðarvarps,
dúnhreinsunarstöðvar fóm að hreinsa dún
fyrir bændur og markaðsmál vom oft í mjög
góðu lagi í höndum mætra manna. Leið-
beiningaþjónusta hefur komið bændum að
góðu liði eins og í öðmm búgreinum og
fleira má eflaust nefna, m.a. dúnmat
sem komið var á til að tryggja
það að einungis góður og
velhreinsaður dúnn
færi úr landi. í
sameiningu
hefur
þetta stuðlað að aukinni dúntekju og láta
mun nærri að nú sé hún tvöfalt meiri árlega
en þegar hún fór lengst niður, um miðja öld-
ina. En á þessu vaxtartímabili hefur Æðar-
ræktarfélag íslands starfað, og leiðbeininga-
þjónusta komið til sögunnar, ásamt vélvæð-
ingu við dúnhreinsun. Það er því mikill
misskilningur að engin aukning hafi átt sér
stað á undanförnum árum, en þó eðlilegur
þegar um er að ræða unga menn sem ekki
voru fæddir fyrr en eftir miðja öld.
Nú er það gjaman eðli ungra og kapp-
samra manna að álíta að fátt hafi gerst, og
ekkert af viti, áður en þeir komu til sögunn-
ar. Ráðast þá í að finna upp hjólið og jafn-
vel eldinn, en við því er líklega ekkert að
gera. Stundum kemur jafnvel eitthvað not-
hæft út úr því, sem þó getur brugðið til
beggja vona. Sennilega þekkja flestir löng-
un ungra manna til að frelsa heiminn,- „til
að velta í rústir og byggja á ný“
Samkeppni getur verið
góð til síns brúks
Aðrir líta hins vegar svo á að þessir að-
ilar hafi einmitt sömu hagsmuna að gæta;
þ.e. að halda útflutningsverði jöfnu og stöð-
ugu, eða a.m.k. að stuðla að jafnvægi eftir
getu. Samkeppni getur verið góð til síns
brúks, en hún getur líka lagt atvinnugreinar
í rúst miskunnarlaust eins og ótal dæmi
sanna, ef hún er misnotuð. Eða hvaða hag
ættum við að hafa af því að eyðileggja
markaðinn með endurteknum verðhækkun-
um verðfalli og markaðslokun? Andstaða
gegn þessu framferði er stundum dæmd hart
og kölluð fortíðarþrá. Fortíðarþrá er
auðvitað slæmur löstur, sem ætti að straffast
hart, en er þó kannske engin verulegur
ógnvaldur í dúnbúskap á Islandi.
Ymiskonar snjallræði hafa verið kynnt á
síðustu árum til að treysta dúnmarkað og
halda uppi sem hæstu verði. Um skeið var
Það slæma ástand sem ríkir nú í dúnsölumálum stafar áreiðanlega ekki
af þvottaleysi, seinvirkri hreinsun, afburðadún frá sumum en vondum
frá öðrum, vöntun á uppboðsmarkaði, eða hertœknimenntun
hreinsunarfólks og útflytjenda. Hins vegar þarf varla um það að deila
að stöðugleiki í útflutningsverði er grundarvallaratriði sem taka verður
til greina, og sem bæði framleiðendur og útflytjendur geta ráðið miklu
um. Hertækni kann að vera ónauðsynleg í dúnbúskap, en þó mun vera
gott að menn geti gengið í takt, segja nokkrir æðarbændur í greininni.
Það hafa trúlega löngum verið sveiflur í
verði æðardúns, en þó verður að segjast að á
síðustu árum, þegar miklu fleiri hafa komið
að útflutningi en áður, hefur ástandið orðið
mjög slæmt, eins og rakið var í áðumefnd-
um pistli. Þar hafa skipst á kapphlaup út-
flytjenda við að ná í dúninn frá bændum
með tilheyrandi verðhækkun og síðan verð-
fall og sölustöðvun á mörkuðum. Þetta er
auðvitað öllum til ógagns, og það jafnvel
svo að hugsandi menn eru famir að óttast að
innan 15-20 ára verði dúntekju á íslandi
minnst á líkan hátt og mótekju og fráfæma
nú. Þá telja líka svartsýnir menn að engin
leið sé til að lagfæra ástandið vegna þess að
hagsmunir framleiðenda og útflytjenda fari
ekki saman.
það dúnþvottur, sem margir töldu þó óþarf-
an og fengu bágt fyrir. Nú hefur þeim van-
trúuðu borist óvæntur liðsauki, sem valda
kann viðhorfsbreytingu, enda mun lítið hafa
borið á dúnþvotti undanfarið. Stundum hef-
ur það verið talið höfuðatriði að dúnninn
kæmist í sölu á sama vori og sumri sem
hann kemur úr hreiðri. Bændur hafa þó
gjaman notað næsta vetur til lokahreinsun-
ar, enda er ársgamall dúnn jafngóður nýjum
og dúnsængum ætlað að endast áratugi
hvort sem er. Mánaðargamall dúnn er á
engan hátt betra fyllingarefni en ársgamall.
Þá er fullyrt að einungis helmingur
dúnsins sé vel hreinsaður og það geri aðeins
þijár hreinsunarstöðvar og einhveijir ein-
staklingar. Hver hefur rannsakað það og
metið? Þá er látið að því liggja að hin full-
komna gæðahreinsun tengist svokallaðri
þýsk-rússneskri dúnhreinsunartækni. Vel
má það vera að sú
tækni beri mjög af
hinni úreltu ís-
lensku
tækni, en þá vaknar spuming; eru þessar
þrjár afburðastöðvar og nokkrir afburðaein-
staklingar öll með hinn fullkomna þýsk-
rússneska tæknibúnað, og hertæknifræðing
við stjóm? Eða er etv. hinn „úrelti" íslenski
búnaður jafn góður til síns brúks þegar allt
kemur til alls.
Sú aðferð hefur gilt að útflytjendur
afgreiða misstórar pantanir kaupenda þegar
þær berast og fullhreinsaður dúnn er tiltæk-
ur. Ekki er annað vitað en það fyrirkomu-
lag hafi gefist vel, enda munu kaupendur
gjaman eiga einhvem lager upp á að hlaupa.
Nú er þetta talið ótækt og nýjasta þjóðráðið
sé að setja framleiðslu hvers árs á upp-
boðsmarkað á einu bretti. Líklega hagstætt
fyrir þá sem hafa fjölmennt lið við fjaðra-
tínslu. Hvað kemur næst?
Verkþekking, skólar
og dúnhreinsun
Á það er bent að ekki sé von á góðu í
dúnbúskap, þar vanti skóla, fagráð og staðla
og þar með viti menn ekkert í sinn haus.
Svo merkilega vill þó til að einstaklingar
hafa stundum talið sig færa um að leið-
beina, gagnrýna og fullyrða án þess að hafa
aðgang að slíku. En það er auðvitað ofmælt
að við kunnum ekki til verka við dún-
hreinsun. Þar höfum við nefnilega sérþekk-
ingu frá gamalli tíð. Ef gömlu dúnkonurnar
væru enn þá ofar moldu gætu þær kennt
barnabörnum sínum ýmis undirstöðuatriði í
meðferð dúns, verið þeirra fagráð og skóli,
kennt þeim að þekkja sundur gæsafiður og
æðardún og sýnt þeim fram á að ekkert af
ruslinu sem hreinsa þarf úr dúninum næst
með þvotti. Eina verkþekkingin sem völ er
á í dúnhreinsun er gamalgróin reynsla okkar
íslendinga og verður ekki sótt til annarra
þjóða. Henni hefur verið miðlað til þeirra
sem komið hafa nýir til starfa, hafi þeir
viljað af henni vita.
Á undanfömum síðustu ámm hafa kom-
ið fram ungir dugnaðarforkar, sem byggt
hafa upp vel búnar dúnhreinsunarstöðvar og
stundað dúnútflutning, upptendraðir af hug-
sjónum hinnar frjálsu samkeppni. Þá hafa
þeir stundum leiðst út í það að bjóða bænd-
um hærra og hærra verð til þess að fá dún-
inn. Eins og fyrri daginn hefur markaður-
inn bmgðist við með lokun og útflytjendur
þá rokið til að lækka verðið. Dæmi munu
þess að útflytjandi sem nýlega hafði fmm-
kvæði um gylliboð til bænda, eftir að hag-
stætt verð hafði haldist um hríð, var fljótur
til að lækka verðið og bjóða dún á erlendum
markaði fyrir hálfvirði þess sem verið hafði,
til þess að sala færi í gang á ný. Annar
dugnaðarforkur bendir á að slíkt sé sök
bænda, þeir elti hvaða augnabliks gylliboð
sem er án þess að hugsa um að ná jöfnu
verði til frambúðar, án dala og toppa. - Það
er nú svo. Varla em þeir þó saklausir sem
gylliboðin gera, eða hvað? En áminningin
til okkar framleiðendanna er vissulega þörf
og tímabær.
Það slæma ástand sem ríkir nú í dún-
sölumálum stafar áreiðanlega ekki af
þvottaleysi, seinvirkri hreinsun, afburðadún
frá sumum en vondum frá öðmm, vöntun á
uppboðsmarkaði, eða hertæknimenntun
hreinsunarfólks og útflytjenda. Hins vegar
þarf varla um það að deila að stöðugleiki í
útflutningsverði er gmndarvallaratriði sem
taka verður til greina, og sem bæði
framleiðendur og útflytjendur geta ráðið
miklu um. Hertækni kann að vera ónauð-
synleg í dúnbúskap, en þó mun vera gott að
menn geti gengið í takt.
Ásgeir Gunnar Jónsson, Stykkishólmi
Eysteinn G. Gíslason,
Skáleyjum
Jón Benediktsson,
Höfnum
Jónas Helgason,
Æðey
Pétur Guðmundsson,
Ófeigsfirði
Sigurður Þórólfsson,
lnnri - Fagradal
Höfundar eru allir
œðarbœndur.