blaðið - 20.10.2005, Blaðsíða 18

18 I SAMSKIPTI
FIMMTUDAGUR 20. OKTÓBER 2005 blaöÍA
Nauðgun vaxin út úr ólíkum kynhlutverkum
Nauðganir hafa legið eins og
mara á samfélaginu svo langt
sem elstu heimildir ná og menn
hafa löngum þrætt um það hvað
nauðgun er, hvar mörkin liggja
og hvað liggur að baki. Lagalega
skýringin er ljós en hver er
skýringin og skilgreiningin út frá
félagslegum þáttum mannlegs
eðlis? Helgi Gunnlaugsson
félagsfræðiprófessor við Háskóla
í slands leitast hér við að skýra
þessa hegðun.
,Fyrst og fremst er nauðgun kynmök
án samþykkis annars aðilans, í
flestum tilfellum konunnar. I
lagalegum skilningi er það ekki nóg.
Það verður að vera ásetningur að
hálfu gerandans og það er oft erfitt
að sýna fram á þennan ásetning,"
segir Helgi.
„Ef við tökum þetta út frá
félagsfræðinni sem tekur víðara
sjónarhorn er nauðgun þegar
kynmök er gegn vilja annars
aðilans - þá er um kynferðislega
þvingun að ræða. Hinsvegar er
þetta út frá lagalegum skilningi
kallað nauðgun. Það sem ég hef
lagt áherslu á þar sem ég kem inn á
þetta í afbrotafræðinni er að skoða
raunverulega þessar aðstæður sem
verða þegar kynferðisleg þvingun
á sér stað - hvernig þetta gerist í
hinum félagslegum veruleika."
Ólík hlutverk kynjanna
Helgi segir menninguna og hlutverk
kynjanna í samfélaginu skipta þar
meginmáli.
„Eg hef oft staldrað við og bent á
ýmsar kenningir og rannsóknir.
Til dæmis hefur Diana Russel,
sem er félagsfræðingur og mikill
kvenréttindafrömuður fjallað
um að nauðgun vaxi hreinlega út
úr menningunni. Við erum með
ákveðnar hugmyndir um það
hvernig karlar og konur eiga að
hegða sér. Imynd karlsins er að vera
sjálfstæður, sína vald, styrkleika,
ákveðni, fá sínu fram og vera töff.
Þetta eru allt eftirsóknarverðir
hlutir í fari karlmanns. Hins vegar
eru aðrar hugmyndir um það
sem þykir eftirsóknarvert í fari
kvenna. Halda sig til baka, vera
undanlátssöm að einhverju leyti,
ekki að trana sér fram og vera í
raun veikara kynið,“ segir Helgi
og bætir við að hann sé sammála
kenningum Russel, um að nauðgun
vaxi úr úr þessum samskiptum,
karlmaðurinn sé í raun að sýna
frumkvæði sitt, vald og sjálfstæði
gagnvart konunni. Konan byrji þá
jafnvel á því neita karlinum eins og
prúðri stúlku er samboðið en láti
síðan eftir þegar karlinn hefur sýnt
henni fram á eðliskosti sína. Þannig
geti myndast misvísandi skilaboð
á milli kynjanna og kynferðislega
þvingunin verði því niðurstaðan af
þessum ólíku hugmyndum.
„Nauðgun hefur því jafnvel vaxið
út þessum ólíku kynhlutverkum sem
okkur er ætlað að leika í samfélaginu
en er ekki endilega utanaðkomandi
mein á samfélaginu. Þetta er einn
flötur sem mér finnst alveg sjálfsagt
að benda á,“ segir Helgi.
Þolandinn sóttur til saka
Annað sem Helgi vill benda á í þessu
samhengi er að kynferðisafbrot
eru einu afbrotin þar sem þáttur
þolandans er dreginn fram.
„Oft er dregið fram að eitthvað
í atferli eða fari konunnar gefi það
til kynna að hún sé í raun að gefa
samþykki sitt þegar hún er það ekki.
Eins og hvernig hún var klædd, fyrri
athafnir og eitthvað slíkt. Þetta hefur
alltaf verið dálítið undirliggjandi
í málsmeðferðum, þessi breytni
konunnar fyrr um kvöldið,
samskipti hennar við karlmanninn,
vinatengslin, hvernig þau voru. Að
sumu leyti held ég að þessi þáttur
sé ástæðan fyrir því að konur veigri
sér við því að kæra, að eitthvað verði
dregið upp um þær eins og fyrri
tengsl við gerendur sem gæti komið
þeim illa í málsmeðferðinni."
Líta ekki á þvingun sem nauðgun
Helgi segir að í fjölda félagsfræðilegra
kannana sem gerðar hafa verið
til dæmis í Bandaríkjunum um
nauðganir í samfélaginu komi fram
sláandi sannleikur.
„Þegar konur eru spurðar hvort
þeim hafi verið nauðgað eru mjög
fáar sem segja já, kannski eitt til tvö
prósent. Hins vegar af spurt er hvort
konan hafi einhverntímann lent í
þeim aðstæðum þar sem hún hefi
veriðþvingaðtilaðhafakynferðismök
við karlmann gegn sínum vilja,
hækkar talan mjög mikið, allt upp
í 10-20%. Konur líta ekki á þessa
kynferðislegu þvingun sem nauðgun
heldur sem samskiptamunstur
sem fór öðruvísi en upphaflega var
ætlað. Karlarnir hafa auðvitað ekki
nauðgað en oft lent í þeirri aðstöðu
að fá höfnun og beita afli vilji þeir
ekki taka höfnunina til greina. Þeir
líta margir ekki á þessa þvingun sem
nauðgun,“ segir Helgi.
Konan verður réttlaus
I réttarkerfinu hefur sýnt sig að þau
mál sem líklegust eru að komast
í gegn eru þau mál sem gerandi er
ókunnugur fórnarlambinu.
„I þeim tilfellum er einnig líklegra
að málin verði kærð. Ef tengsl eru
á milli á kærandi minni Hkur á því
að ná fram rétti sínum. Þannig er
það samt miklu oftar. Það er eins
og réttur konunnar við að segja nei
minnki ef hún þekkir gerandann,
til dæmis ef hún hefur verið á
stefnumóti svo ég tali nú ekki um
ef hún hefur farið með honum heim.
Þá er þannig litið á að hún hafi verið
að bjóða hættunni heim. Þá er eins
og konan verði réttlaus,“ segir Helgi.
katrin. bessadottir@vbl. is
Afleiðingar nauðgana viðvarandi
- íyfirgnœfandi meirihluta
Neyðarmóttaka vegna nauðgana
hefur verið starfandi frá 1993.
Þær konur sem leituðu sér aðstoð-
ar fyrir þann tíma vegna nauðg-
ana voru aðallega þær sem höfðu
hugsað sér að kæra. Þær leituðu
þá yfirleitt aðstoðar lögreglu og
síðan til þess að fá kvenskoðun og
réttarskoðun. Þá var þeim vísað
á kvennadeild og ef um áverka-
skoðun var að ræða fóru þær á
slysadeild. Ekki var boðið upp á
neinn stuðning fyrir þolendur
fyrir þann tíma. Þær sem ekki
ætluðu að kæra leituðu sér síður
aðstoðar.
Eyrún jónsdóttir, hjúkrunarfræð-
ingur á neyðarmóttöku vegna
nauðgana svaraði nokkrum
spurningum varðandi neyðarmót-
tökuna og þau mál sem þangað
berast.
Hver eru kynjahlutföll hjá þeim
sem sœkja sér aðstoðar eftir nauðg-
un?
Konur eru þolendur í 96 % tilfella.
Það er frá einu tilfelli og upp í sex
þar sem karl leitar sér aðstoðar. Þeir
eiga erfiðara með að leita sér aðstoð-
ar vegna þess að það er mikil skömm
og annað sem fylgir þessu, það er oft
fyrsta tilfinningin sem fólk fær. Karl-
mönnum finnst oft að ráðist sé að
karlmennsku þeirra og þeir eiga oft
erfitt með að taka það upp að leita
sér aðstoðar og viðurkenna það að
þeir geta eins fyrir orðið þessu broti,
ekki síður en konur. Það er ekki síð-
ur mikilvægt að þeir veiti sér það að
vinna með þetta því að þetta er jafn
alvarleg fyrir þá eins og konur.
Hvert er hlutfall gerenda eftir kynj-
um?
Gerendur eru í nánast öllum tilfell-
um karlar. Það sem hefur komið
inn af konum er teljandi á fingrum
annarrar handar. I einu máli hefur
gerandi verið kona, þar sem karl
hefur leitað sér aðstoðar. Svo hafa
konur kannski verið þátttakendur í
málum, bæði þvingaðar og óþving-
aðar til þess.
Hversu margir þolendur kæra
nauðgunina og hvað verður til
þess að sumar ákveða að kæra
ekki?
Það er tæpur helmingur sem kærir.
Samt eru ekki nema fá mál á ári sem
fara áfram. Það eru mikil afföll í
þessum málum, þau eru felld niður í
stórum stíl. Ástæðan fyrir því að þol-
endur ákveða að kæra ekki getur ver-
ið hræðsla, og þær treysta sér ekki
til þess vegna þess að þær þekkja ger-
andann. Þær vita að málið sönnunar-
lega er erfitt, það er orð gegn orði og
það eru engin vitni sem styður mál-
ið frekar. Þær hafa líka alveg sömu
vitneskju og annað fólk um það að
þetta er mjög erfitt mál að fara með
áfram. Hinar taka ákvörðun um
það að kæra þó að þær viti að málið
sé erfitt. Þær vita að gerandi er að
minnsta kosti tekinn til yfirheyrslu.
Þær telja að það sé þess virði þó að
þær viti að málið fær ekki framgang,
hvorki frá lögreglu né saksóknara.
Er einhver munur á þeim málum
sem eru kœrð og þeim sem ekki
eru kærð?
Aðallega er það þannig að ef það er
eitthvað sem styður málið, s.s. áverk-
ar, þó það séu ekki nema minnihátt-
ar áverkar þá eru konur tilbúnari að
skoða það því það styður mál þeirra.
Ef einhver er sem getur vitnað til
um ástand konunnar, hvernig það
var fyrir verknaðinn og eftir verkn-
aðinn þá eru þær tilbúnari að skoða
það og fara með kæruna fram. Ef
um áfengisdauða eða dá er að ræða
þar sem þolandi hefur vaknað I
aðstæðunum er málið oft erfiðara.
Hveru stórt hlutfall af þolend-
um eru í áfengisdauða eða hefur
jafnvel verið byrlað ólyfjan þegar
verknaðurinn erframinn?
Um það bil þriðjungur. Það á líka
við um þær sem hafa kannski sofn-
að, verið þreyttar og kannski ekki
drukkið nema lítið og vakna við að
gerandinn er að reyna að ná vilja sín-
um fram. Síðan er þessi hópur sem
man ekki aðdragandann en vakna
þegar verið er að nauðga þeim. Sam-
kvæmt skilgreiningu laga er þannig
brot ekki nauðgun heldur misbeit-
ing. Þá er refsiramminn mikið
lægri, oft hefur verið rætt að taka
það til endurskoðunar. Oft er það
meira áfall þegar manneskja getur
ekki einu sinni bjargað sér eða veitt
mótspyrnu. Þetta er auðvitað mjög
skemmtana og neyslutengt brot og
gildir bæði um þolendur og gerend-
ur í sumum tilfellum.
Hverjar eru ykkar vœntingar
varðandi þær lagabreytingar sem
hugsanlega verða á nœstu misser-
um?
Við vonum að það verði farið að líta
betur á andlegar afleiðingar þessara
brota, að það sé líka litið til þess
áfalls sem þolendur verða fyrir og
hvaða áhrif það hefur til framtíðar.
Við vonum líka að við endurskoð-
un á lögum verði horft á kynfrelsi
kvenna, að þær hafi ekki endilega
barist á móti og hafi alla áverka til
að hægt verði að leggja mat á það
hvort að þær hafi upplifað áfall eða
ekki. Það er sú vinna sem við höfum
miklar væntingar til. Eina rannsókn-
in sem hefur verið gerð hér á landi
á áfallaröskun eftir nauðgun bendir
til að um 85% höfðu orðið fyrir
áfallaröskun eftir kynferðisbrotið.
Það er mjög há tala. g
sem skita þér ávaviqrL
n
Vorum að fá nýja sendingu af handlóðum,
öllum þyngdarflokkum, litum og gerðum, lausum lóðum,
lyftinqastöngum, ólympískum lyftingasettum og
lyftincjabekkjum. Jafnt fyrir byrjendur sem meistara.
Fyrir heimili, líkamræktarstöðvar, fyrirtæki og fl.
Tækin eru uppsett í verslun!
TaJcfu aþví vneð tœkjum...
ÖRNINN0*
Skeifunni 11 d. Sími 588 9890
SCHWINN PRO FORM NordicTrack.. <Z*C!/BEX NAUTILUS