blaðið - 16.12.2005, Blaðsíða 32

32 I HEIMSPEKI
FÖSTUDAGUR 16. DESEMBER 2005 blaöiö
Að vera leikinn í lífinu?
Hvernig er kennslu á heimspekilegri, gagnrýnni hugsun háttað í skólakerfinu-
Bladit/Sleinar Hugi
Ætli þessum drengjum verði fyrirstillt ástundun gagnrýninnar hugsunar í Lífsleikni?
Heimspekin er drottning vísind-
anna. Hún eflir alla dáð, skýrir
hugsun mannsins, meitlar til, brýnir
og eykur getu til að greina falskar rök-
semdafærslur sófista og lýðskrum-
ara. Hún staðsetur og manninn í
heiminum og heiminn í manninum.
Því lék heimspekisíðu Blaðsins for-
vitni á að vita hvernig hinni æðstu
dyggð allra dyggða - þeirri klöpp
sem öll mannleg hugsun byggir á
- væri fyrirkomið í skólakerfinu. Er
börnum og unglingum kennd öguð
heimspekileg, gagnrýnin hugsun
milli handavinnu og stærðfræði-
tíma? Og hvernig fer sú kennsla þá
fram?
Rýnt í aðalnámsskrá
Sé rýnt í gildandi aðalnámskrá
grunnskóla landsins má draga þá
ályktun að málefni er varða heim-
speki og gagnrýna hugsun sé helst
að finna undir liðunum „Kristin
fræði, siðfræði og trúarbragðafræði"
og „Lífsleikni". Nú má strax setja
spurningamerki við þá tilhögun að
skilgreina siðfræði sem lið í trúar-
bragðafræðum. Skilja má siðfræði á
marga vegu og víst er að vestrænt sið-
vit byggir að mestu leyti á kristinni
trú. Því er ekki óeðlilegt að ætla að
ungviði landsins geti eflt og þroskað
siðvit sitt með lestri dæmisagna úr
Biblíunni og boðorðanna tíu, eins
og námskráin virðist gera ráð fyrir.
Hinsvegar má ætla að til að fá
traustan grundvöll til að skera úr
um siðferðileg vandamál á eigin
spýtur sé boðleiðin ekki sú besta;
þ.e.a.s. sú leið að byggja siðferðilegar
ákvarðanir á því að hitt eða þetta sé
Guði og æðri máttarvöldum þókn-
anlegra en annað. Slíkt er gagnlegt,
sérstaklega þegar kemur að ungum
hugum sem enn hafa ekki til að
bera nægilegan þroska að breyta
rétt, en þegar kemur að því að „efla
og þroska rökhugsun og siðvit“
- þannig að af spretti sjálfstæðar og
ígrundaðar ályktanir - má vænta
þess að minna boðandi leiðir væru
árangursríkari. Hví ekki að hafa
sér siðfræðitíma á unglingastigi og
leyfa hinum jákvæða boðskap Biblí-
unnar og fyrirmyndinni Jesú Krist
að koma fram á eigin forsendum
annars staðar - þannig að siðvitið
yrði grundvallað á hinu veraldlega?
Að auki verður ekki annað séð en trú-
arbragðafræðslan lúti í lægra haldi
fyrir kristnum fræðum, en það er
efni í aðrar umræður.
„Lífsleikni"
Beinum þá sjónum okkar að lífs-
leikni, en kennsla í því fagi hefst í
fjórða bekk grunnskóla og stendur
út hann. Samkvæmt námsskrá
eru markmið hennar margþætt og
eiga að svara ýmsum kröfum sem
gerðar eru til skólakerfisins, bæði
af hálfu foreldra svo og „.. .lögum og
ýmsum skuldbindingum íslenska
ríkisins, innlendum og erlendum,“.
Þar innifalið er m.a. að efla í
ungviðinu umburðarlyndi, mann-
rækt, sjálfsþekkingu, frumkvæði,
sköpun og verklega færni, auk sjálf-
stæðrar, skapandi og gagnrýninnar
hugsunar. Einnig ber í lífsleikni
að stunda virkar forvarnir gegn
vímuefnaneyslu.
Af þessu má sjá að í hinu hálfgerða
„safnfagi" er að finna ýmis háleit
markmið sem ríma við þau er heim-
spekin þykist stuðla að. Eftir stendur
sú spurning hvernig sé að þessu
staðið, hvort að hinir ýmsu göfugu
þaettir sem stefnt er að komist nægi-
lega til skila í slíkri „bixímatkennslu“
eða hvort að betur færi að skilgreina
markmiðin nánar og skipta þeim
upp. Erfitt er að sjá, t.a.m., hvernig
kennsla á beitingu gagnrýninnar
hugsunar fer saman við vímuefna-
forvarnir, enda fara þær jafnan fram
í formi predikana (eðlilega er lítið
svigrúm fyrir gagnrýna hugsun hjá
ungum hugum í svo veigamiklum
málefnum) og því spurning hvort
þetta tvennt eigi heima saman.
Áhersla á samskiptafærni, tilfinn-
ingaþroska og sjálfsþekkingu
Til þess að athuga hvaða tól kennarar
hafa til þess að ná markmiðunum og
hvernig framkvæmdinni er háttað
leitaði Blaðið á náðir Aldísar Yng-
vadóttur, ritstjóra hjá Námsgagna-
stofnun sem hefur lífsleikni á sinni
könnu. Aðspurð segir hún að ritið
,Valur“ eftir Guðrúnu Evu Mínervu-
dóttur og meðfylgjandi kennarakver
sé sennilega áþreifanlegasta tenging
lífsleiknikennslu á miðstigi við þá
þætti sem hér hefur verið þreifað
á. Á unglingastiginu er það ritið
.Hugsi: um röklist og lífsleikni" eftir
þá Sigurð Björnsson og Matthías
Viðar Sæmundsson heitinn. Smá-
sögurnar af Vali eru heimspekilegar
í anda og er ætlað að þjálfa börnin
í heimspekilegum samræðum og
gagnrýninni hugsun. Hér að neðan
má lesa hvað Guðrún Eva hefur að
segja um þær.
I „Hugsi“ er að finna safn bók-
mennta- og dagblaðatexta auk ljóða
sem nýtast við að taka fyrir ákveðnar
dyggðir og gildismat og skoða frá
grunni (eins og heimspeki er háttur).
„Þetta er ekki beint hreinræktuð lífs-
leikni heldur meira lífsleikni með
heimspekilegu ívafi með áherslu á
samskiptafærni, tilfinningaþroska
og sjálfsþekkingu og einnig skap-
andi og gagnrýna hugsun. Báðar bæk-
urnar má einnig tengja inn í íslensku-
kennslu, sem mér þykir sterkur
leikur. Við lífsleiknikennslu hafa
kennararnir úr ýmsu að moða og
geta nýtt sér allskyns efni, svo fremi
það uppfylli markmið námsskrár-
innar,“ segir Aldís.
Itarlegar skilgreind markmið
Aðspurð segir Aldís að sér þyki
markmið lífsleikninnar frekar ljós,
en fellst þó á að þau hefðu mátt vera
ítarlegar skilgreind og með skýrari
línur. „Það var m.a. þessvegna sem
við fórum út í að skrifa handbók um
lífsleikni sem átti að ramma betur
inn námsgreinina, um hvað hún
snýst og helstu áherslurnar. Vand-
inn við hana er hversu margþætt
hún er, í kjarnanum er henni ætlað
að stuðla að félags-, persónu- og
tilfinningaþroska, en til viðbótar
koma þættir eins og skyndihjálp og
friðar-, jafnréttis- og mannréttinda-
fræðsla sem er skutlað inn með. Svo
eru þarna líka forvarnarmarkmið
gegn einelti, fordómum og vímu-
efnaneyslu. Hugsunin í lífsleikni er
þó að forðast predikanir, heldur fá
krakkana til þess að átta sig sjálf
á því hvað er heppilegast fyrir þá
að gera, byggt á skynsemi og gagn-
rýnum rökum. Öll þessi hliðarverk-
efni eru vissulega nokkur veikleiki á
faginu, en ég held að margir skólar
hafi útfært og skipulagt það ágæt-
lega og ég verð ekki vör við sérstaka
óánægju,11 segir Aldís að lokum.
Karlar og kenningar
Rithöfundurinn Guðrún Eva Mín-
ervudóttir skrifaði heimspekilegu
smásögurnar um Val að beiðni
Námsgagnastofnunar. „Mér finnst
mjög góð hugmynd að nota lífsleikni-
tímana í að kenna barnaheimspeki
og held það mætti gera meira af
því,“ segir Guðrún. „Valur er n eða
12 ára strákur sem býr með mömmu
sinni og sögurnar ganga oft út á að
hann ber sínar hugmyndir og ómót-
uðu afstöðu til lífsins undir hana og
þau slá boltann fram og til baka í
samræðum. Ég skrifa sögurnar inn
í hefð sem hefur verið á íslandi í
mörg ár og byggi mikið á starfi og
tækni Hreins Pálssonar, sem hefur
verið með heimspekiskólann. Þetta
er ekki kennt eins og annað náms-
efni, kaflarnir eru lesnir og síðan
eru börnin í raun látin leiða umræð-
una. Ég hef kennt þetta efni og var
þá uppálagt að láta börnin sjálf segja
hvað þau vilja ræða. Ég held þetta sé
rosalega gott fyrir þau til að læra að
aga hugsun sína og efla, eins og til
að vega upp á móti mötuninni sem
tíðkast í skólakerfinu. Ég held að
kennsla sem þessi veiti þjálfun í því
að hugsa óhlutbundið, rökrétt og
sjálfstætt og sé í raun mikill þáttur
í að undirbúa jarðveginn fyrir
„mjúkan aga“ - sem gengur m.a. út á
að leyfa börnunum að vera með, án
þess að gera allt vitlaust.“
Guðrún Eva segir að í Val sé ekki
að finna beinar vísanir í neina karla
eða kenningar, þó hún viðurkenni að
hafa sótt ýmislegt þar í rann Wittg-
ensteins. „1 barnaheimspekihefð
Hreins er ekki mikil áhersla lögð á
fyrri heimspekinga eða kenningar
þeirra, heldur er börnunum gefið
frítt spil og leyft að velta hlutunum
fyrir sér með öguðum hætti og æfa
sig þannig í óhlutbundinni hugsun.
Kennarinn þarf vitaskuld mikið að
passa að umræðurnar leiðist ekki út
í endalaus sértök, með tilheyrandi
sögum af frænkum, heldur beina
þeim í farveg sem börnin sjá svo um
að feta.“
haukur@vbl.is
Verðlaunabók
vikunnar i boði HÍB
Bláa bók Wittgensteins - ein afperlum 20. aldar heimspeki
Bláa bókin eftir Ludwig Wittgen- áhrifamikla heimspeking sem birt-
stein var fyrsta ritið eftir þann ist á íslensku. Wittgenstein lét fjöl-
áhugafólk
uinknattf^
spymu
Éldribœkur
á tilboði
rita Bláu bókina handa nemendum
sínum í Cambridge en bjó hana
aldrei til úgáfu. 1 ritinu fjallar hann
einkum um
merkingarhug-
takið og um
merkingu ein-
stakraorðameð
margvíslegum
dæmum. Hann
leitast ekki síst
við að sýna
hvernig hugs-
unin hafnar lát-
laust í misskiln-
ingi á orðum sem hver maður kann
þó að nota í daglegu lífi. í ítarlegum
inngangi gerir Þorsteinn heitinn
Gylfason prófessor m.a. grein fyrir
hugmyndum Wittgensteins og
menningarlífi Vínarborgar á fyrstu
áratugum aldarinnar með sínum
ávallt listilega hætti. Þýðingu ann-
aðist Þorberg Þórsson.
Skráðu bílinn á
www.bilamarkadurinn.is
46 S * 'KíIkuhhH
Ludwiq Wittgenstein
Rökhornið!
Umsjón: Hrafn Ásgeirsson, BA í heimspeki.
Fjöldi réttra svara barst við gátu síðustu viku og úr þeim drógu full-
trúar rökhornsins nafn Ólafs Guðjónssonar. Lausnin við henni var
‘fimmtudagur’. Ef Guðbergur Þórbergur segist hafa sagt ósatt í gær
kemur tvennt til greina. Annars vegar að hann segi satt og þá sé sann-
söglisdagur þann daginn en ósannsöglisdagur daginn á undan. Þá
væri fimmtudagur. Hins vegar að hann segi ósatt og þá sé ósannsögl-
isdagur þann daginn en sannsöglisdagur daginn á undan. Þá væri
mánudagur. (Ef það er ósatt að hann hafi sagt ósatt í gær þá hlýtur
hann að hafa sagt satt.) Og ef Guðjón Friðjón segist líka hafa sagt ósatt
í gær kemur einnig tvennt til greina. Annars vegar að hann segi satt
og þá sé sannsöglisdagur þann daginn en ósannsöglisdagur daginn
á undan. Þá væri sunnudagur. Hins vegar að hann segi ósatt og þá sé
ósannsöglisdagur þann daginn en sannsöglisdagur daginn á undan.
Þá væri fimmtudagur. Þá er ljóst að af þessum möguleikum skarast
aðeins tveir, þ.e. fimmtudagarnir.
Gáta vikunnar:
Áður óþekkt eyja finnst rétt norðan við Grímsey. íbúarnir þar tala
íslensku (heppilegt!) en skiptast hins vegar í tvær fylkingar. 1 annarri
eru þeir sem segja alltaf satt, svokallaðir sattarar, en í hinni þeir sem
segja alltaf ósatt, svokallaðir ósattarar. Nú rekumst við á þrjá íbúa eyj-
unnar, þau Pétur, Jónu og Siggu, sem segja við okkur eftirfarandi:
Pétur: Ég er sattari eða Jóna er ósattari.
Jóna: Ég veit fyrir víst að Pétur er sattari og að Sigga er ósattari.
Sigga: Ég og Jóna erum ólík.
Hver þeirra eru sattarar og hver ósattarar?
Svör sendist á haukur@vbl.is