blaðið - 25.03.2006, Blaðsíða 30

301 VÍSINDI
LAUGARDAGUR 25. MARS 2006 blaðið
Hnatthlýnun og heimsendaspár

Svona kynni hafsýn til Reykjavíkur aö verða innan skamms ef rétt reynist að hnatthlýnun sé á næsta leiti. Sé ísöldin hins vegar á ieiðinni er hætt við að útsýnið verði tilbreytingarminna.
Svona ætla menn að heimskortið líti út ef íshettur heimskautanna bráðna. Vissulega er
margs að sakna, en á móti koma fasteignatækifæri í Sahara og Suðurskautslandinu.
Spádómar um heimsslitin hafa
löngum verið vinsælt umræðu-
efni, en oftar tala menn sjálfsagt
um veðrið. Þegar þetta tvennt
sameinast getur árangurinn
orðið athyglisverður en það er
ekki þar með sagt að mönnum
veitist auðvelt að höndla sannleik-
ann. Andrés Magnússon gluggaði
í þessi fræði og varð margs vísari
en litlu nær.
Vinur minn kom heim frá útlöndum
um daginn og eins og hann á vanda
til kom hann í heimsókn til mín til
þess að færa mér glaðning frá sið-
menningunni. Á borðið slengdi hann
útroðnum fríhafnarpoka... fullum
af erlendum dagblöðum. Hann veit,
sem er, að ég hef gaman af að skoða
erlend blöð, ekki aðeins til þess að sjá
hvað kollegarnir ytra telja fréttnæm-
ast, heldur líka til þess að sjá hvernig
þeir setja efnið fram. Það var nú
samt ekki fyrr en nokkrum dögum
síðar, sem mér vannst tími til þess
að fara í gegnum ósköpin, og þarna
ægðí öllu saman: viðskiptablöðum,
helgartímaritum, götublöðum og
hátimbruðum breiðsíðum. Efnið var
margvíslegt eftir því, en þegar ég var
búinn að fara í gegnum bunkann og
hendurnar ataðar prentsvertu var
eitt, sem mér fannst standa eftir:
Það var nánast sama í hvaða blað var
litið, alls staðar mátti líta heimsenda-
spádóma um gróðurhúsaáhrifin.
Kannski er það aðeins vegna þess
að ég er íslendingur - og orðið oftar
kalt á fótum og nefbroddi en ég
kæri mig um að rifja upp - sem ég
hef látið þessa spádóma mér í léttu
rúmi liggja. Ég myndi að minnsta
kosti ekki sýta það ógurlega þó með-
alhitinn mjakaðist aðeins upp hér á
Islandi. Kannski það sé eitthvað til í
þessu með loftslagsbreytingarnar, ef
litið er til þess að manni finnst veðr-
áttan hafa verið að skána hér á skeri
síðustu árin. En ég verð að játa það,
að eftir lesturinn varð mér um og ó.
Mikil hlýnun gæti valdið hækkandi
yfirborði sjávar með afleiðingum í
líkingu við þá, sem gefur að líta hér
að ofan. Og hvað yrði þá um mína
heittelskuðu Reykjávík? Hvað yrði
um íoi? Yrði Kaffibarinn aðeins at-
hvarf neðansjávarlífríkis og vinsæll
köfunarstaður?
Grunsamlegurtónn
Hitt er annað mál að mér fannst tónn-
inn í flestum þessara greina eilítið
grunsamlegur. Mér fannst heims-
endaspámennirnir hrópa aðeins of
hátt fyrir minn smekk og þegar að
því kom að fjalla um vísindin, sem
að baki lægju, var annað hvort um
slíka ofureinföldun að ræða, að
minnti frekar á frásögn Biblíunnar
af Nóaflóðinu, nú eða hitt að málið
var svo flókið að ég skildi ekki neitt í
neinu, enda aðeins úr máladeild.
Vandi minn minnkaði ekki við
það að spádómarnir gengu sitt á hvað.
Annars vegar skildist manni að ísöld
væri á næstu grösum (sem ég lærði
í jarðfræði að myndi hvort eð er ger-
ast á næstu árþúsundum ef eitthvað
er að marka jarðsöguna) en hins
vegar að jarðkúlan myndi hitna svo
mikið að íshellurnar myndu bráðna
verulega og allt fara á flot. Þessar
þversagnir voru svo undirstrikaðar
þegar ég fór á vefinn til þess að leita
nánari fregna og fann dásamlega
frétt ásamt myndum af mótmælum
í Montreal, þar sem tugþúsundir
manna létu frost og fimbulkulda
ekki á sig fá og hrópuðu slagorð út
um glamrandi tennurnar gegn hnatt-
hlýnun, dúðaðar í loðhúfur, trefla,
skósíðar úlpur, vettlinga og moon-
boots. Eftir því, sem ég komst næst,
fannst engum það broslegt hvað þá
meir.
En um hvað snýst þessi hnatt-
hlýnun þá? Steven Guilbeault hjá
Greenpeace útskýrir það á einfaldan
hátt: „Hnatthlýnun getur þýtt meiri
kulda, hún getur þýtt meiri þurrk og
hún getur þýtt meiri raka og það er
það, sem við stöndum frammi fyrir.“
Það var og. Ef hitinn sumsé
hækkar er hnatthlýnun um að
kenna og ef hann lækkar, nú þá er
hnatthlýnuninni líka um að kenna!
Við þessar aðstæður er erfitt að verj-
ast þeirri hugsun að þetta fólk viti
ekki alveg um hvað það er að tala.
En það vantar ekki að því er mikið
niðri fyrir og það er tönnlast á því að
tíminn sé að renna út. Það ráðrúm,
sem fólk hafi til þess að bregðast við
vandanum, sé senn á enda og sú trú
manna á undanförnum áratugum
að þeir hefðu nægan tíma til stefnu
hafi verið á misskilningi byggð. Já,
jæja. Ég man nefnilega ekki betur en
að þetta hafi alltaf verið viðkvæðið,
að tíminn væri útrunninn og ekki
mætti grípa til aðgerða seinna en
strax. Sagði einhver úlfur, úlfur?
Vísindalegar forsendur
og pólitískar
En það er kannski vandinn í hnotsk-
urn, að vandinn er sjaldnast ræddur
á vísindalegum forsendum, heldur
fremur pólitískum. Það blandast
síðan inn í alls kyns vaðal um sektar-
kennd hins vestræna heims gagnvart
þróunarríkjunum, þá kenningu að
hagvöxtur sé ekki endilega af hinu
góða og nánast trúarlegar kennisetn-
ingar um hvernig maðurinn sé að
nauðga móður Jörð (sem er jafnvel
farið að persónugera i hinn grísku
gyðju Gaeu) og hvernig allar heims-
ins náttúrufurður nema maðurinn
séu ósnertanlegar. Þá er hins vegar
alveg litið framhjá fallvaltleika
náttúrunnar sjálfrar og þeirrar stað-
reyndar að ríflega 99% allra dýrateg-
unda heimins hafa orðið útdauðar
án þess að maðurinn hafi hlutast til
um það. Eða haft tækifæri til þess,
því maðurinn er frekar seint fram
kominn í þróunarsögunni.
Auðvitað hafa ýmsir tekið til and-
svara. Einna áhrifamestur þeirra er
danski tölfræðingurinn Björn Lom-
borg, sem út af fyrir sig er mikill nátt-
úruverndarsinni, en dregur á hinn
bóginn mjög í efa þær „staðreyndir",
sem náttúruverndariðnaðurinn
hefur sett fram máli sínu til stuðn-
ings. Ekld síður hefur hann gagnrýnt
þær aðgerðir, sem gripið hefur verið
til í nafni náttúrunnar, en þær segir
hann flestar kostnaðarsama sýnd-
armennsku. Þannig nefna hann og
fylgismenn hans að ef Bandaríkin og
Ástralía hefðu staðfest Kíótó-sáttmál-
ann og Evrópusambandið farið að
honum - í stað þess að þykjast gera
það - hefði sáttmálinn minnkað
hnatthlýnunina um o,07°C árið
2050. Sú lækkun væri vitaskuld full-
komlega ómælanleg, þó ekki væri
nema vegna þess að hitaflöktið milli
ára er meira. Á hinn bóginn hefði
þessi vitatilgangslausa aðgerð orðið
til þess að minnka verðmætasköpun
í heiminum verulega. Hér á Vestur-
löndum megum við kannski alveg
við því að minnka próteinupptökun-
ina, en ég er ekki viss um að það eigi
við alls staðar annars staðar.
En þá gleyma menn því reyndar,
að það er einmitt í hinum þróuðu
hagkerfum Vesturlanda, ríka heim-
inum, sem menn koma við ein-
hverjum vörnum. Þar hafa menn þá
auðlegð og þekkingu, sem þarf til
þess að koma við mengunarvörnum
og minnka útblástur lofttegunda,
sem manni skilst að geti ýtt undir
heimsslitin. Hvort einhverjir sátt-
málar, eins og þeir sem undirritaðir
voru í Kíótó, breyta einhverju þar
um er svo önnur saga, eins og best
sést á því að í Evrópu hefur útblástur
gróðurhúsalofttegunda aukist á nýju
öldinni, en í Bandaríkjum umhverfis-
fantsins George W. Bush hefur hann
minnkað um 1%. Er þá ekki rétt að
koma þriðja heiminum á fæturna
fyrst, því þar er vandinn mestur, ef
heimsendaspámennirnir þá hafa
rétt fyrir sér eftir allt saman.
En hvað með allar rannsóknirnar,
sem á okkur dynja, og sýna svo ekki
verður um villst að hnatthlýnunin
er þegar hafin? Fyrir það fyrsta er
rétt að hafa í huga að rannsóknirnar
eru engan veginn á einn veg, en það
vill svo skemmtilega til að þær, sem
styðja málstað heimsendaspámann-
anna fá meira rými í fjölmiðlum
og fræðiritum raunar líka. Fyrir-
sögnin „Heimsendir í nánd“ vekur
einhvernveginn meiri athygli en
„Vísindamenn telja allt í himnalagi".
En það er líka rétt að velta fyrir sér
hvers vegna nánast allar þessar rann-
sóknir og heimsendakenningar þar
um miðast við þróunina frá 1970.
Gæti hugsast, að sú staðreynd að frá
1940 til 1970 féll hitastig á heimsvísu,
komi þar við sögu? í því samhengi
er svo gaman að rifja upp að árið
1976 kom út metsölubók eftir Lowell
Ponte, sem byggði einmitt á þeirri
staðreynd, og upplýsti lesandann
um það að ísöldin væri sennilegast
hafin. Það gerðist ekki - skilst manni
- og þá voru vísbendingarnar um hið
gagnstæða einfaldlega hentar á lofti
sem sönnun þess að Jörðin myndi
sjálfsagt bráðna á næstunni. En er á
einhverju að byggja þegar litið er til
slíkra andartaka í sögu Jarðarinnar?
Fyrir rúmu ári kom út rannsókn
á vegum Norðurheimskautsráðs-
ins þar sem fram kom að hlýnun á
heimskautasvæðum á norðurhveli
Jarðar ykist tvöfalt hraðar en annars
staðar, sem kemur ágætlega heim
og saman við spádóma um að heim-
skautasvæðin muni einmitt hlýna
hraðar en aðrir hlutar Jarðar og
þetta töldu menn líka staðfesta til-
gátur um að hnatthlýnun af manna
völdum færðist mjög í aukana. En
hvað höfðu menn fyrir sér? Rann-
sóknin var byggð á athugunum um
300 vísindamanna í átta löndum
og sex hópum frumbyggja á heim-
skautaslóðum. En þær athuganir
stóðu aðeins í fjögur ár. Þegar litið er
til lengri tíma kemur í ljós að heim-
skautasvæðin hafa bæði verið mun
hlýrri og mun kaldari en raunin er
um þessar mundir. Frá því veðurat-
huganir hófust hafa hlýjustu árin á
norðurskautssvæðinu sjálfsagt verið
1937 og 1938, en ekki er vitað til þess
að sú staðreynd hafi verið merki um
eitthvað annað og meira. Eins má
telja til að hlýnunin umhverfis Norð-
urskautið var mun hraðari milli 1917
og 1937 heldur en á undanförnum 20
árum, en engum fannst það benda til
eins né neins. Á fimmta áratugnum
kólnaði enda hratt aftur á þessum
slóðum og stóð það skeið fram á 8.
áratuginn þegar skyndilega fór að
hlýna aftur, en síðastliðin ár hefur
meðalhitinn mjög staðið í stað.
Á hinn bóginn benti rannsóknin
til þess að sumarísbráðnun á Græn-
landi hefði aukist um 16% milli 1979
og 2002, en ef íshettan þar myndi öll
bráðna má gera ráð fyrir því að sjáv-
armál heimsins myndi hækka um
sjö metra, sem myndi leggja Flórída,
Bangladesh, Holland, New York og
London undir sjó. Það er auðvitað
áhyggjuefni, en tæpast mjög aðkall-
andi hér og nú, því sú þróun myndi
taka nokkrar aldir. Svo er auðvitað
ekki víst að þetta rætist, því rann-
sóknir á meðalhita á Grænlandi
benda til þess að hann hafi fallið
nokkuð ört frá 1987 eða um 2,2°C.
Það breytir ekki hinu að norður-
skautssvæðin hafa hlýnað hraðar en
önnur svæði Jarðar upp á síðkastið.
Á móti kemur að Suðurskautið hefur
verið að kólna ögn.
Svona má endalaust finna vísbend-
ingar fram og til baka, sem er athygl-
isvert að fylgjast með út af fyrir sig.
Herra Jarðarinnar
Það má hins vegar efast ákaflega um
það að nokkur hafi rétt fyrir sér í
þessum málum öllum. Staðreyndin
er nefnilega sú að við vitum sáralítið
um það hvernig loftslagið hegðar
sér og hvað veldur. Þekking manna
á þeim göfugu vísindum birtist al-
menningi daglega í veðurspám, sem
við vitum öll hvað er mikið að marka.
Ekkert óskaplega og þeim mun
minna, sem lengra er horft fram á
veginn.
Sumir hafa kallað manninn krúnu
sköpunarverksins og aðrir herra Jarð-
arinnar. Það má vissulega til sanns
vegar færa að okkur hefur orðið
nokkuð ágengt, en það er langur
vegur frá að við kunnum á öllum
hlutum skil eða þekkjum eigin örlög.
Um leið er sjálfsagt hollast að varast
þann ofmetnað að örlög Jarðar séu
okkur samofin eða á okkar forræði.
Hún mun sjálfsagt halda áfram að
hlýna og kólna löngu eftir að okkar
saga er úti.