blaðið - 17.06.2006, Blaðsíða 20

20 I SAGA
LAUGARDAGUR 17. JÚNÍ 2006 blaöið
Frá fslendingadeginum í Gimli í Manitoba árið 1996. Á meðan ungar leikkonur bregða
sér í hlutverk fjallkonunnar hér á landi fellur hlutverkið í skaut eldri kvenna í Kanada
sem hafa tvær yngismeyjar sér á hvora hönd.
Fjallkonan í
Vesturheimi
Sá siður að kona í gervi fjallkonunnar
komi fram við hátíðleg tækifæri og
flytji ávarp eða kvæði á í raun rætur
að rekja til Vesturheims. í byrjun 20.
aldar skapaðist sú hefð að Fjallkona
ávarpaði Þorrablót Vestur-fslend-
inga og árið 1924 tók hún fyrst þátt
í Islendingadeginum í Winnipeg
og hefur skipað heiðurssess á hátíð-
inni síðan. Tvær hvítklæddar yngis-
meyjar fylgja Fjallkonunni en þær
áttu upphaflega að tákna Kanada og
Ameríku.
Vesturheimska Fjallkonan hefur
á sér nokkuð annað yfirbragð en
sú íslenska. Hér á landi eru einkum
ungar leikkonur sem taka að sér hlut-
verk hennar á meðan eldri konur
sem njóta virðingar í samfélaginu
eru valdar til starfsins í Kanada. Þar
líkt og hér þykir mikill heiður og
upphefð fyrir konu að vera útnefnd
Fjallkona. Guðmundur Oddur Magn-
ússon prófessor við Listaháskóla
íslands segir ihugunarvert hvernig
fslendingar annars vegar og Vestur-
íslendingar hins vegar líti á fjall-
konuna. Á meðan við höfum litið á
hana sem tákn fyrir hið unga ísland
væri hún tákn fyrir gamla fsland í
augum Vestur-fslendinga.
Fjallkonan kemurtil íslands
íslendingar tóku upp siðinn við
stofnun lýðveldis árið 1944 og síðan
hefur það verið fastur liður í hátíð-
arhöldum í Reykjavík á 17. júní að
kona í skautbúningi flytji ættjarðar-
ljóð eða ávarpi þjóðina.
íslendingadagurinn er næstelsta
menningarhátíð sem haldin er í
Kanada. Hann var fyrst haldinn
hátíðlegur í Winnipeg í Manitoba
árið 1890 en frá árinu 1932 hefur
hann farið fram í smábænum Gimli.
Haldið er upp á daginn fyrstu helg-
ina í ágúst þar sem fyrstu hátíðahöld
íslendinga í Vesturheimi fóru fram
vegna nýrrar stjórnarskrár íslands.
Eldgamla ísafold
Eldgamla Isafold,
ástkæra fósturmold,
fjallkonanfríð.
Mögum þín muntu kær,
meðan löndgirðir sær
oggumar girnast mær,
gljáir sól á hlíð.
Eldgamla Isafold
ástkæra fósturmold,
Fjallkonanfríð.
Agætust auðnan þér
upp lyfti biðjum vér,
meðan að uppi er
öll heimsins tíð.
Bjami Thorarensen
' Sumarhúsið
°9 garðurinn
Íl Sumarhús
nfip 1
I?
Q‘V<,tyarðut a AhureyU
CÓIWSÆTt
Á C^fLLiq
Honnunarlifppnj Sum,„ ;o06
586 8
Fjallkonan er holdgervingur landsins og hafa ýmsir hópar sem bera hag lands og þjóöar gert hana að tákni sínu í gegnum tíðna.
Upphaflega var hún tákn sjálfstæðissinna, síðar héldu herstöðvaandstæðingar merki hennar á lofti og á síðustu árum hefur hún verið
algengt tákn umhverfisverndarsinna.
Hin mörgu andlit
Fjallkonunnar
Stundum er talað um að ofurstjarnan Silvía Nótt sé eins konar Fjallkona okkar tíma og
sameingingartákn þjóðarinnar.
Erfitt er að ímynda sér hátíðar-
höld þann 17. júní án Fjallkon-
unnar svo samofin er hún þjóðhá-
tíðardegi okkar íslendinga. Konan
sú hefur birst í ýmsum myndum í
gegnum tíðina og þó að okkur sé
tamt að líta á hana sem séríslenskt
fyrirbæri á hún sér í raun margar
systur í öðrum löndum. Blaðið
rýnir í sögu þessarar merkiskonu,
uppruna hennar og merkingu.
Skáldið Eggert Ólafsson mun
fyrstur hafa persónugert ísland sem
konu í kvæði sínu Ofsjónir árið 1752
en hann notaði þó aldrei orðið fjall-
kona svo vitað sé. Orðið kom fyrst
fram í kvæðinu Eldgamla Isafold
eftir Bjarna Thorarensená fyrsta ára-
tug 19. aldar og hefur síðan orðið hefð-
bundið tákn í íslenskum skáldskap.
Árið 1864 birtist Eiríki Magnús-
syni, prófessor í norrænum fræðum
við Cambridge-háskólann í Englandi,
sýn af íslandi sem prúðbúinni konu.
Eiríkur fékk þýska myndlistarmann-
inn J.B. Zwecker til að gera mynd eftir
sýninni og birtist hún á kápu bókar
með enskum þýðingum á íslenskum
þjóðsögum sem kom út í London árið
1866. Árið 1874 notaði Benedikt Grön-
dal þá mynd sem hluta af sérstakri
þjóðhátíðarmynd sem hann gaf út
og var algeng á heimilum bæði hér á
landi og í Vesturheimi.
Mynd þýska myndlistarmannsins J.B.
Zwecker af Fjallkonunni sem birtist á
bókarkápu enskrar þýðingar á íslenskum
þjóðsögum. Zwecker var sá fyrsti sem
gerði mynd af Fjallkonunni svo vitað sé.
Svívirt og kúguð
Þar sem Fjallkonan er holdger-
vingur landsins varð hún mikilvægt
sameiningartákn þjóðarinnar á
tímum sjálfstæðisbaráttunnar. Á síð-
ari tímum hafa aðrir hópar sem bera
hag lands og þjóðar fyrir brjósti gert
hana að tákni sínu og vísað í hana í
ræðu og riti.
Má þar meðal annars nefna and-
stæðinga við veru erlends hers í
landinu og umhverfisverndarsinna.
Fjallkonan ber oft á góma í umræðu
um landeyðingu og ofbeit og þá
hefur hún einnig komið við sögu í
mótmælum þeirra sem berjast gegn
virkjanaáformum á hálendinu.
Á þeirri mynd sem umhverfis-
verndarsinnar draga upp af Fjall-
konunni er hún hvorki stolt né sterk
landsmóðir heldur miklu fremur
bæld, kúguð og svívirt kona rétt
eins og landið sjálft. Við mótmæli
gegn Kárahnjúkavirkjun snemma
árs 2003 frömdu til dæmis leiklistar-
nemar gjörning þar sem Fjallkonan
var kefluð og vafinn í ál.
Hörundsdökk Fjallkona
Þó að sú Fjallkona sem flytur ljóð á
Austurvelli sé yfirleitt klædd á hefð-
bundin hátt hefur hún birst okkur
í ýmsum myndum í gegnum tíð-
ina. Það vakti athygli þegar íslensk
stúlka af asískum uppruna brá sér í
hlutverkið á þjóðhátíðarskemmtun
í Hafnarfirði fyrir fáeinum árum.
Þá vakti mynd sem birtist á forsíðu
tímaritsins The Reykjavík Grape-
vine árið 2004 af hörundsdökkri
fjallkonu nokkra umræðu og jafnvel
deilur i samfélaginu. Þá hefur Fjall-
konan ennfremur verið skrumskæld
og skopstæld á ýmsan máta í gegnum
tíðina og er skemmst að minnast
gervi stórstjörnunnar Silvíu Nóttar
þegar hún hélt til Aþenu til að taka
þátt í Söngvakeppni evrópskra sjón-
varpsstöðva í vor.