blaðið - 17.06.2006, Blaðsíða 21

blaðið LAUGARDAGUR 17. JÚNÍ 2006
SAGA I 21
Rœtur Fjallkonunnar
Þó að Fjallkonan sé holdgervingur
Islands og gjarnan sé talað um að
hún eigi sér djúpar rætur í íslenskri
þjóðarsál fer því fjarri að hún sé sérís-
lenskt fyrirbæri. Þvert á móti á hún
sér margar systur í öðrum löndum.
Þannig er Fjallkonan íslenska til að
mynda náskyld Brittanníu þeirri
bresku, Helvetíu þeirri svissnesku
og Germaníu þeirri þýsku.
Guðmundur Oddur Magnússon,
prófessor við Listaháskóla íslands
segir að frummynd þeirra allra sé
Maríannan franska sem megi bæði
tengja við gyðjuna Pallas Aþenu
(sem Rómverjar kölluðu Mínervu)
og Frelsisstyttuna í New York. Mar-
íannan er afsprengi frönsku bylting-
arinnar og stendur
fyrir þau þrjú meg-
ingildi sem franska
lýðveldið byggist á:
frelsi, jafnrétti og
bræðralag.
Tákn
lýðveldissinna
Guðmundur
Oddur segir að
allar þessar
konur hafi
verið tákn lýð-
veldissinna og
baráttunnar
gegn kon-
ungsveldinu.
„Þetta var
klárlegabar-
áttutákn
u p p h a f-
lega enda
sér maður
að þeir
sem taka
það upp
á Islandi
eru þeir
sem berj-
ast gegn
d a n s k a
konungs-
ve 1 d i n u
og fyrir
sjálfstæði íslendinga. Þeir voru að
berjast gegn hnattvæðingu þess
tíma og nýlendustefnunni,“ segir
Guðmundur Oddur og bætir við að
menn virðist vera búnir að gleyma
uppruna táknsins nú á dögum. Oft
megi sjá skopstælingar eða nýstár-
legar útfærslur af þessu gamalgróna
tákni.
„Það hlægilegasta sem ég hef séð
var mynd sem birtist í DV fyrir
nokkrum árum af Fjallkonunni í Ár-
borg þar sem hún flutti ávarp sitt í
sundlauginni í Hveragerði. Þar var
Fjallkonan hálf hafmeyja sem var
borin af fjórum fermingardrengjum
yfir sundlaugina og skátar stóðu
heiðursvörð fyrir aftan,“ segir
Guðmundur.
Fjallkonan utan á öllu
Nú á dögum eru margir við-
kvæmir fyrir notkun þjóðlegra
tákna á vörum og í auglýsingaskyni
og hefur notkun þjóðfánans og
skjaldarmerkisins meðal annars
valdið deilum. Fjallkonan er fáséð á
munum og söluvarningi nú til dags
en svo hefur þó ekki alltaf verið.
Á millistríðsárunum var algengt
að mynd hennar prýddi umbúðir
utan um alls kyns
varn-
ingog
segir
G u ð -
mundur
að það
h a f i
t e n g s t
þjóðarvit-
undþjóðar
semhafiný-
fengið full-
veldi. „Það
er stundum
sagt að Disn-
eyland sé til
að Ameríkan-
anir trúi því
að þeir séu til
og það má segja
að Fjallkonan
hafi gegnt svip-
uðu hlutverki
fyrir okkur.
Eftir 1918 og
fram að lýð-
veldisstofnun
var hún nán-
ast utan á
öllu svo sem
kaffibaunum,
leðurfeiti, súkkuðlaðiumbúðum og
kaffibaunum,“ segir Guðmundur
en bendir jafnframt á að þess háttar
þjóðarvitund hafi mátt greina á
öðrum sviðum samfélagsins, ekki
síst í list og skáldskap. „Það var
skylda þessarar kynslóðar að hjálpa
þjóðinni að trúa að hún væri til. Það
fóru allir í það verk, hvort sem menn
voru tónskáld, myndlistarmenn
eða ljóðskáld," segir Guðmundur
Oddur.
Fjallkonan hefur birst í ýmsum myndum í gegnum
tíðina og þetta gamla tákn hefur verið notað í ólík-
um tilgangi eftir tíðarandanum. Fyrir tveimur árum
vakti ritstjórn tímaritsins Reykjavík Grapevine upp
umræðu um fjölmenningarlegt samfélag á Islandi
með því að birta mynd af hörundsdökkri stúlku i
gervi Fjallkonunnar fríðu.
Fjallkonan á sér margar hliðstæður hjá erlendum þjóðum svo sem Brittaníu, Helvetíu og Maríönnu sem hér sést á frægri mynd franska
málarans Eugéne Delacroix.
Fjallkonan efur komið fram á þjóðhátíðarhöldum hér á landi frá
upphafi. Hér flytur Anna Kristín Arngrímsdóttir ávarp hennar á
Austuvelli árið 1975.
Kökubox með mynd af Fjallkonunni sem nú er á Árbæjarsafni. Á
millistríðsárunum var mynd Fjallkonunnar notuð utan á varning
af öllu tagi og segir Guðmundur Oddur Magnússon að það hafi
tengst þjóðarvitund Islendinga sem hafi nýfengið fullveldi.
Brittanía, tákngefingur Bretlands og systir íslensku Fjallkonunnar
Margar af okkar helstu leikkonum hafa brugðiö sér í gervi Fjallkonunnar í gegnum tíðina og hvílir alla jafna mikil leynd yfir því hver
verður fyrir valinu. Hér er Jóhanna Vigdís Arnardóttir, í gervi Fjallkonunnar á Austurvelli 2000.