Bændablaðið - 24.05.2005, Síða 18

18 Þriðjudagur 24. maí 2005
Í nútímasamfélaginu heyr-
um við oft talað um vaxandi
hraða, streitu, alþjóðavæð-
ingu, nýja tækni og aðlögun-
arhæfni. Einnig heyrast
stöðugt raddir sem tala um
þörfina fyrir meiri nýsköp-
un, fleiri frumkvöðla og
sprotafyrirtæki. Þetta
hljómar líklega allt svolítið
nútímalegt og jafnvel gáfu-
legt, eða hvað? Þegar maður
stendur í miðri landbúnað-
arhringiðunni og lítur sér
nær þá fer margt forvitni-
legt um hugann. Það er jú
landbúnaðurinn sem hefur
verið vagga allrar meirihátt-
ar nýsköpunar síðustu
hundrað árin eða svo. Það er
í landbúnaðinum sem menn
hafa gengið hvað vasklegast
fram í tæknivæðingunni, hér
er allt mælt og vegið til að
tryggja að fóðureiningarnar
verði skilvíslega að mjólk og
kjöti. Við framleiðslu fóðurein-
inganna eru notuð tæki og tól
sem gera einstaklingnum kleift
að uppskera það sem þurfti tugi
manna til áður. Þá hafa menn
með hugviti og þekkingu í
erfðatækni náð að þróa gróður-
tegundir sem áður var útilokað
að rækta hérlendis, að ekki sé
minnst á það hugvitsama fólk
sem að sögn rekur mjaltaþjóna
gegnum tölvur og Netið.
Breytingartakturinn og kröf-
urnar um aðlögunarhæfni hafa
líklega ekki verið meiri til
nokkurrar atvinnugreinar en
landbúnaðarins. Sem dæmi
um þau öfl sem hér hafa ver-
ið að verki síðustu árin má
nefna að íslenskir bændur
þurftu á árunum 1985-2003
að laga sig að því að árleg
kindakjötssala í kg vegin á
íbúa féll úr 41,5 kg niður í
21,9 kg. Annað dæmi er
mjólkurneyslan (kg/íbúa)
sem dróst saman úr 227,1 kg
í 179,1 kg á árunum 1980-
2002. Það er ekki laust við
að það renni á mann nokkrar
grímur þegar manni verður á
að gera sig breiðan með orð-
skrúði um nýsköpun og fjöl-
þættingu í íslenskum land-
búnaði.
Að lokum, hafir þú nú
verið að velta fyrir þér hug-
mynd varðandi einhvers kon-
ar atvinnusköpun þá er upplagt að
notfæra sér þjónustuna við gamal-
gróna aðlögunarhæfni íslenskra
bænda gegnum verkefnið Sóknar-
færi til sveita, t.d. með því hringja
í verkefnisstjóra í 563-0367 eða
senda tölvupóst á netfangið
aj@bondi.is /AJ
Nýsköpun og frumkvöðlar,
gamalt vín á nýjum belgjum?
„Framfarir í líftækni hafa verið
mjög miklar á síðustu áratugum og
hafa meðal annars opnað nýja
möguleika í kynbótum með því að
gera mönnum fært að færa gagn-
lega erfðavísa milli tegunda sem
iðulega reyndist erfitt eða jafnvel
ómögulegt með eldri tækni. Marg-
ar nytjategundir mannsins eru þó
afrakstur margvíslegrar erfða-
blöndunar tegunda, oftast skyldra,
svo sem hveiti, sem á uppruna sinn
í þremur tegundum, og gulrófan,
sem á uppruna sinn í tveimur teg-
undum að viðbættri tvöföldun í
litningamengi. Rétt er og að nefna
miklar framfarir í ræktun nytja-
plantna með notkun efnameðferðar
og geislavirkni til að örva stökk-
breytingar í erfðamengi nytja-
plantna. Hefur þessi starfsemi skil-
að betri yrkjum til ræktunar í land-
búnaði sem gefa meiri og betri
uppskeru auk þess að auka ræktun-
aröryggi.“ Þannig hljóðar upphaf
svars Guðna Ágústssonar land-
búnaðarráðherra við fyrirspurn
Þuríðar Backman um ræktun á
erfðabreyttu byggi, en fyrsta
spurning fyrirspurnar Þuríðar var
sú hver væru viðbrögð ráðherra
við áformum um umfangsmikla
ræktun á erfðabreyttu byggi í
sveitum landsins á næstu árum.
Einnig vildi fyrirspyrjandi vita
hvort ráðherra teldi rétt að leyfa
hana samhliða annarri ræktun og
búskap.
Stökkbreytimeðferð
Ráðherra segir að byggyrkið Mari
„sem var aðalyrkið í árdaga nútíma-
kornræktar á Íslandi var framleitt
með stökkbreytimeðferð þar sem
geislavirkni var beitt. Sú tækni sem
þá var notuð í kynbótastarfinu er
reyndar notuð enn, en er mun meiri
óvissu háð og tilviljanakenndari
með tilliti til árangurs en erfðatækn-
in sem hér um ræðir; með geisla-
virkni er hundruðum, jafnvel þús-
undum erfðavísa breytt í einu, og
nánast engin leið að finna út hvaða
erfðavísar urðu fyrir stökkbreyting-
um auk þess sem litþræðir geta
brenglast að fjölda og gerð.
Meiri nákvæmni
Í búfjárkynbótum gerir erfðatækn-
in einnig fært að vinna með mun
meiri nákvæmni og öryggi en áður
var og hugsanlega forðast sum
mistök sem gerð voru þegar stíft
val fyrir tilteknum eiginleika leiddi
samtímis af sér ómeðvitað nei-
kvætt úrval gagnvart öðrum eigin-
leika, svo dæmi sé tekið. Nútíma-
erfðatækni gerir mönnum fært að
færa t.d. mótstöðu, oft einn skil-
greindan erfðavísi, við skordýra-
plágum og plöntusjúkdómum inn í
erfðamengi nytjaplantna og bæta
með þeim hætti magn og gæði
uppskerunnar, auk þess að draga úr
þörfinni fyrir margvísleg varnar-
efni, eins og skordýraeitur, sem
menn vilja síður hafa í náttúrunni
eða fæðunni. Þessi not tækninnar
leiðir vanalega til yrkja sem flokk-
ast undir þá skilgreiningu að kall-
ast erfðabreytt eða erfðabætt (eins
og kynbætt). Vísast til heimasíð-
unnar erfðabreytt.is um aðgengi-
legar upplýsingar varðandi tækni
þessa. Á Íslandi væri sérstaklega
áhugavert hvernig hægt væri að
bæta þol nytjategunda gagnvart
erfiðum ræktarskilyrðum, svo sem
síðsumarfrostum og vorfrostum,
sem gætu orðið vaxandi vandamál
ef veðurfar fer almennt hlýnandi
eins og spár gera ráð fyrir. Íslend-
ingar eiga því verulegra hagsmuna
að gæta varðandi þróun þessarar
tækni sem nauðsynlegt er að huga
að.
Byggkyn-
bætur efldar
Við Landbúnaðarháskóla Íslands
er unnið að því að efla byggkyn-
bætur með hinni nýju erfðatækni
þótt ekki sé enn stefnt að fram-
leiðslu erfðabreyttra yrkja. Í húsa-
kynnum háskólans á Keldnaholti
hefur frá árinu 2000 á vegum
sprotafyrirtækisins ORF líftækni
verið unnið að framgangi áætlunar
um ræktun á erfðabreyttu byggi til
framleiðslu á verðmætum lífefn-
um, einkum fyrir rannsóknarstof-
ur, sjúkrahús og lyfjaiðnaðinn.
Felast í þessu verkefni mjög
áhugaverðir möguleikar fyrir land-
búnaðinn og uppbyggingu inn-
lendrar hátækni.
Landbúnaðarráðuneyti hefur
fylgst með þessum áætlunum frá
upphafi og veitt þeim stuðning.
Rétt að huga vel að þeim mögu-
leikum sem í þessari nýju tækni
felast til framdráttar atvinnulífinu
og vegna byggðaþróunar.
Öryggi matvæla-
framleiðslu
Þuríður spurði ráðherra vort hann
teldi öryggi matvælaframleiðslu
tryggt með tilliti til þess að erfða-
efni berast í jarðveg og dreifast
með vatni og lofti.
„Þó að það komi ekki fram í
spurningunni,“ segir í svari ráð-
herra, „er í þessu svari gengið út
frá því að hún beinist að áætlun-
um um ræktun á erfðabættu byggi
en ekki almenna nýtingu á erfða-
breyttum plöntum. Erfðaefni í
þeim skilningi sem felst í spurn-
ingunni dreifast hvorki né safnast
fyrir í jarðvegi og vatni, enda ekki
þrávirk efni, heldur lífræn efni er
brotna hratt niður. Byggið er
sjálffrjóvga tegund, þ.e. frjóvgun
fer fram inni í blóminu, og frjó
tegundarinnar dreifist almennt
ekki við íslenskar aðstæður. Eng-
in tegund vex í íslenskri náttúru
sem hugsanlegt frjó frá hinu
erfðabreytta byggi gæti víxlast
við. Jafnvel þegar mismunandi
byggyrki sem blómgast á sama
tíma eru ræktuð hlið við hlið
verður ekki vart við víxlfrjóvgun.
Nægir hér að vísa til niðurstaðna
umfangsmikilla tilrauna Landbún-
aðarháskóla Íslands í Gunnars-
holti er birtust í Rannsóknarriti
Landbúnaðarháskóla Íslands nr. 1
2005. Það er mat helstu sérfræð-
inga landsins á sviði kynbóta og
erfðatækni að þær áætlanir sem
þekktar eru um ræktun erfða-
breyttra nytjaplantna ógni með
engum hætti öryggi íslenskrar
matvælaframleiðslu, hvorki beint
né óbeint. Rétt er að benda á að
þekktar áætlanir tengjast á engan
hátt framleiðslu fóðurs eða mat-
væla. Landbúnaðarráðuneyti tek-
ur undir þetta álit.“
Nútímaerfðatækni gerir mönnum fært að
bæta magn og gæði uppskerunnar
Erfðatæknin dregur úr þörfinni fyrir margvís-
leg varnarefni, eins og skordýraeitur, sem
menn vilja síður hafa í náttúrunni eða fæðunni
Landbúnaðarráðuneyt-inu hafa verið kynntáform um ræktun
erfðabreytts byggs á þessu
ári, staðsetningu og rækt-
unarskilyrði. Landbúnað-
arráðuneyti er ekki kunn-
ugt um aðra ræktun erfða-
breyttra nytjaplantna.
Landbúnaðarráðherravar spurður hvortrétt væri að setja tak-
markandi ákvæði um rækt-
un á erfðabreyttu byggi
eða öðrum erfðabreyttum
tegundum „í ljósi þeirrar
óvissu sem er um áhrif
slíkrar ræktunar á lífrík-
ið,“ eins og segir
í fyrirspurninni.
Ráðherra sagði helstu
sérfræðinga á sviði plöntu-
kynbóta og erfðatækni inn-
an landbúnaðargeirans
telja enga óvissu ríkja
varðandi áhrif slíkrar
ræktunar á lífríkið umfram
það sem kann að vera um
almenn áhrif aukinnar
ræktunar hefðbundinna
byggyrkja. Aukin ræktun
korns er með bestu sóknar-
færum íslensks landbúnað-
ar nú um stundir. Ræktun
erfðabættra plantna er
þegar háð ströngu leyfis-
veitingaferli samkvæmt
lögum.
Fjarkennsla á háskólastigi hjá
Fræðsluneti Suðurlands nýtur
mikilla vinsælda, meiri en bú-
ist var við í upphafi. Jón
Hjartarson, framkvæmda-
stjóri Fræðslunetsins, segir að
stærsti hópurinn sé á Selfossi,
síðan er hópur á Hvolsvelli, í
Vík og á Kirkjubæjarklaustri
sem stundar háskólanám í
fjarkennslu. Hann segir að
um sé að ræða fullorðið fjöl-
skyldufólk sem er í vinnu en
fær í gegnum fjarnámið tæki-
færi til að stunda háskólanám
utan vinnutímans.
Fræðslunetið er það sem Jón
kallar miðlari. Það býr til alla
aðstöðuna og heldur utan um
fjarkennsluna og prófin og
miðlar þannig náminu til fólks-
ins. Hann segir að á Selfossi
hafi nemendur aðgang að hús-
næði Fræðslumiðstöðvarinnar
allan sólarhringinn og hafi ótak-
markaðan aðgang að þráðlausri
nettengingu og aðra vinnuað-
stöðu.
Jón segir að fjarkennslunni
fylgi gríðarleg vinna og það hafi
ekki verið gert ráð fyrir að fjar-
námið á háskólastigi færi af stað
með þeim krafti sem raun ber
vitni. Þess vegna segir hann
skorta fjármagn til starfseminn-
ar og forráðamenn Fræðslunets-
ins sæki fast á um opinberan
styrk til þessarar starfsemi. Á
Austfjörðum, Vestfjörðum og
Norðurlandi eystra voru sett
upp svo kölluð háskólanámsset-
ur eða þekkingarsetur og þeim
fylgdi aukið fjármagn.
Fræðslunet Suðurlands er
sjálfseignarstofnun á sviði há-
skólamenntunar, fullorðins-
fræðslu og símenntunar. Megin-
markmið Fræðslunets Suður-
lands er að efla aðgengi íbúa
fjórðungsins að margs konar
námi og símenntun og auka með
því búsetugæði á svæðinu.
Það býður upp á nám á há-
skólastigi á Suðurlandi í sam-
starfi við háskólastofnanir,
stuðlar að auknu framboði á
Suðurlandi á símenntun og full-
orðinsfræðslu á öllum stigum
menntunar. Þá er lögð áhersla á
samstarf atvinnulífs og skóla.
Að efla tengsl grunn- og endur-
menntunar, fylgjast með og
nýta bestu fáanlegu fjarkennslu-
tækni hverju sinni og standa að
og styðja við rannsóknir og vís-
indaiðkun á Suðurlandi.
Fræðslunet Suðurlands
Fjarkennsla á háskólastigi
meira sótt en búist var við