Fréttablaðið - 19.05.2012, Blaðsíða 26

19. maí 2012 LAUGARDAGUR26
U
m hlutverk, valdsvið
og framtíð forseta-
embættisins hefur
mikið verið rætt og
ritað allt frá því að
Sveinn Björnsson
settist fyrstur manna á forsetastól
við stofnun lýðveldisins árið 1944.
Hinar hversdagslegu starfsskyldur
sem á forseta eru lagðar hafa hins
vegar haldist lítt breyttar í grunn-
inn í þessa tæpu sjö áratugi.
Samkvæmt stjórnarskrá Íslands
hefur forseti margs konar aðkomu
að stjórn landsins, bæði löggjafar-
valdi og framkvæmdarvaldi, ásamt
Alþingi og stjórnvöldum.
Þess utan felst starfið í að koma
fram hér á landi eða erlendis, eða
taka á móti gestum fyrir hönd
lands og þjóðar, en forseti stýrir
einnig ríkisráðsfundum. Þá fund-
ar hann með fólki um hins ýmsu
málefni.
Skrifstofur forseta voru til að
byrja með í Alþingishúsinu en árið
1973, í embættistíð Kristjáns Eld-
járns, voru þær fluttar í Stjórnar-
ráðshúsið. Við embættistöku Ólafs
Ragnars Grímssonar árið 1996
var starfsemi forsetaskrifstofu
svo flutt að húsinu Staðastað við
Sóleyjar götu. Í raun er ekki hægt
að tala um hefðbundinn vinnudag
á skrifstofunni hjá forseta þar sem
skyldur hans eru afar fjölbreyttar.
Lykilþáttur í samskiptum forseta
og þjóðar
Sem þjóðhöfðingi hefur forseti
jafnan verið ötull við að ferðast um
landið og hitta Íslendinga. Sveinn
Björnsson fór víða á sínum tíma,
Ásgeir Ásgeirsson ferðaðist um
landið hvert sumar á meðan hann
var forseti og þessi hefð hefur hald-
ist alla tíð. Til dæmis segir í bók
Páls Valssonar um Vigdísi Finn-
bogadóttur, Vigdís – Kona verður
forseti, að hún hafi lagt mikið upp
úr opinberum heimsóknum innan-
lands.
„Í huga Vigdísar voru slíkar
heimsóknir lykilþáttur í sambandi
forseta við þjóð sína og hún lagði
mikið upp úr þessum þætti starfs-
ins.“ Þá segir í bókinni Saga af for-
seta, sem Guðjón Friðriksson ritaði
um Ólaf Ragnar að hann hafi jafn-
an miðað að því að fara í eina til
fjórar opinberar heimsóknir innan-
lands á ári.
„Það hefur verið mér mikilvægt
í allri þessari umræðu um lands-
byggðina að halda tengslum við
fólkið þar. Það gefur mér líka tæki-
færi til að hlusta á hvað fólkið er
að segja,“ hefur Guðjón eftir Ólafi
Ragnari.
Tilgangur forsetanna með þess-
um heimsóknum í gegnum tíðina
hefur ekki síst verið að efla sam-
kennd og vekja athygli á lífi og
starfi fólksins í landinu.
Andlit Íslands út á við
Í tímans rás hefur hlutverk forseta
sem andlit Íslands út á við aukist
stórum. Fyrri forsetar fóru vissu-
lega víða.
Fyrir embættistöku hafði Sveinn
Björnsson verið sendiherra Íslands
og landstjóri og að mörgu leyti
gegndi hann svipuðu hlutverki og
utanríkisráðherra landsins. Hann
fór hins vegar aðeins í eina opin-
bera heimsókn erlendis, að því er
fram kemur í bók Gylfa Gröndal,
það var til Bandaríkjanna árið
1944.
Ásgeir gerði víðreist og fór meðal
annars alla leið til Ísraels. Hann var
líka meðal gesta í brúðkaupi Mar-
grétar Þórhildar, síðar Danadrottn-
ingar, og Hinriks prins.
Í viðtali við Frjálsa verslun
árið 1973 sagði Kristján Eldjárn,
aðspurður um þjóðhöfðingjaheim-
sóknir, að slíkt væri veigamikill
þáttur í alþjóðlegu samstarfi þó
slíkum heimsóknum hafi verið í hóf
stillt. Kristján sagði erfitt að meta
áhrif og gagnsemi slíkra heim-
sókna en bætti við: „Sjálfur held
ég að ýmislegt gott spretti upp af
þessu öllu saman.“
Slíkum ferðum fjölgaði mjög
í embættistíð Vigdísar og Ólafs
Ragnars. Bæði má rekja þá þróun
til bættra samgangna og nýrra
áherslna. Vigdís vakti athygli á
heimsvísu sem fyrsta konan sem
kjörin var þjóðhöfðingi og nýtti sér
þá athygli til að kynna Ísland um
heim allan.
Ólafur Ragnar hefur einnig verið
ötull við að kynna land og þjóð
erlendis sem og íslensk fyrirtæki,
nýsköpun og fjárfestingakosti.
Hann hefur hins vegar óneitanlega
verið umdeildur fyrir málflutning
sinn, sérstaklega fyrir hönd útrás-
arfyrirtækjanna á sínum tíma.
Heimboð og heimsóknir
Þá eru ótalin margs konar heim-
boð og heimsóknir sem forsetinn
hefur á sinni könnu.
Forseti býður jafnan miklum
fjölda gesta heim á Bessastaði ár
hvert og fylgir því jafnan nokkur
en mismikill undirbúningur eins
og gengur. Eftir fyrstu stórveisl-
una sem Kristján Eldjárn og Hall-
dóra kona hans héldu, segir forseti
í dagbók (sem Gylfi Gröndal vitnar
í í bók sinni um Kristján):
„Nú vitum við hvernig svona
veisla gengur fyrir sig, og næstu
veislur ættu ekki að reyna eins
á okkur … Þegar alls er gætt eru
þessar veislur bara skemmtilegar,
ég vona fyrir gestina, en einnig
fyrir okkur, kannski það skemmti-
legasta sem við gerum.“
Í bókinni um Ólaf Ragnar segir
að hann búi sig jafnan vel undir
fundi og athafnir sem hann sæki
og setji sig inn í mál og skrifi
ræður sínar út frá því.
Það virðist hafa verið siður for-
seta og segir Gylfi í bókinni um
Ásgeir að hann hafi samið allar
sínar ræður sjálfur.
Forseti og „hörðu málin“
Þegar kemur að „hörðu málunum“
svokölluðu hafa forsetar haft afar
mismunandi hátt á sínum störfum.
Stjórnskipulegt hlutverk forseta
miðaði jafnan að stjórnarmyndunum
en í tíð Ólafs Ragnars hefur synjun-
arvald forseta einnig verið í brenni-
depli eins og alkunna er.
Sveinn tók virkan þátt í stjórn-
armyndunum, sem og Ásgeir og
Kristján var sannarlega meðvitað-
ur um hlutverk sitt og möguleika á
að mynda utanþingsstjórn.
Þessu fylgir að forseti þarf að
vera vel inni í þjóðfélagsmálum.
Í bók Gylfa um Ásgeir er meðal
annars vitnað í viðtal þar sem
Ásgeir segir um stjórnarmyndun-
arhlutverkið:
„Forsetaembættinu held ég, að
fylgi meira álag en fólk almennt
gerir sér grein fyrir. […] Ef um slíkt
[stjórnarmyndun] er að ræða þarf
forseti að vera nákunnugur þeim
höfuðmálum, sem eru á dagskrá með
þjóðinni. Það þarf töluverð umsvif
til að fylgjast með þingstörfum og
blaðaskrifum.“
Skyldur og gleðistundir
Í það heila má segja að þrátt fyrir að
forseti hafi jafnan getað mótað emb-
ætti sitt og störf eftir sínum helstu
hugðarefnum hafi jafnan verið tölu-
vert annríki í störfum.
Ráða má af dagbókarfærslum
Ólafs Ragnars á vef embættisins að
í mörg horn sé að líta. Þar eru færðir
til bókar nær daglega ýmiss konar
fundir og ferðalög auk þess sem
ljóst má vera að þess utan hitti for-
seti ýmsa aðra.
Í bókinni um Vigdísi segir að
annir og álag sem fylgdu embætt-
inu hafi komið henni á óvart. Hún
var enda umsetin af erlendum miðl-
um vegna þeirrar nýbreytni sem
hún markaði sem kona í sæti kjör-
ins þjóðhöfðingja.
Kristján Eldjárn virðist hins hafa
verið sér fyllilega meðvitaður um
hvað hann tók sér fyrir hendur. Í
viðtalinu við Frjálsa verslun segir
hann:
„Um embætti forseta Íslands á
það að sjálfsögðu við, að vanda þess,
skyldur og gleðistundir þekkir eng-
inn til hlítar nema sá, sem sjálf-
ur hefur reynt það. En ég get ekki
með sanni sagt, að neitt hafi komið
mér sérstaklega á óvart í embættinu
sjálfu, það er í meginatriðum eins og
ég hafði hugsað mér að vera mundi.“
Sjö einstaklingar hafa lýst yfir
framboði til forseta í kosningun-
um sem fara munu fram í sumar.
Sagan sýnir að forsetinn hefur jafn-
an mótað embætti sitt eftir sínum
helstu hugðarefnum.
Hver svo sem ber sigur úr býtum
á fyrir höndum mikið annríki, en
verkefnin eru afar fjölbreytt og
miklir möguleikar fyrir forseta
að beita embættinu eftir sínum
áherslum.
Fjölbreytt annríki á forsetastóli
Vart hefur verið hægt að tala um hversdagslega daga í embætti forseta Íslands síðustu áratugi. Allt frá stofnun lýðveldisins hafa
forsetarnir getað mótað embættið eftir eigin áherslum og ætíð hefur verið í mörg horn að líta. Þorgils Jónsson kynnti sér skyldu-
störf forseta heima og að heiman, en starfsemi og umfang forsetaembættisins hefur aukist mikið síðustu ár og áratugi.
STAÐASTAÐUR Forsetaskrifstofurnar hafa verið í húsinu Staðastað frá árinu 1996. Þar eru fjórir starfsmenn, en sá fjöldi hefur haldist óbreyttur í rúma tvo áratugi. FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
FYRSTUR Í EMBÆTTI Sveinn Björnsson var fyrsti forseti Íslands. Hann sést hér á skrif-
stofu forseta sem var í Alþingishúsinu allt til ársins 1973. MYND/VIGFÚS SIGURGEIRSSON
Aðspurður um helstu breyt-ingar á daglegum störfum
forseta segir sagnfræðingur-
inn Guðni Th. Jóhannesson
að þau hafi breyst í takt við
íslenskt samfélag.
„Það er kannski helst að
fyrri forsetar, Sveinn, Ásgeir
og Kristján, gegndu embætt-
inu á allt öðruvísi tímum.
Hraðinn í samfélaginu er
miklu meiri nú og fjölmiðla-
áreitið var þá ekkert líkt því
sem er nú, sem og í embættis-
tíð Vigdísar. Þeirra störf voru
þess vegna með öðrum hætti.“
Guðni segir þó að í mörg-
um veigamiklum atriðum sé
margt þó svipað þrátt fyrir
að dagskráin sé eflaust þétt-
ari nú.
„Forsetinn er þjóðhöfðingi
Íslands. Sem slíkur þarf hann
að sitja veislur, tekur á móti
erlendum sendiherrum hér
á landi sem afhenda honum
skilríki sín. Forseti er vernd-
ari ýmissa samtaka og fer á
fundi og hátíðarsamkomur um
allt land og talar til þjóðarinn-
ar á örlagastundum í blíðu og
stríðu og flytur henni ávörp.“
■ ÞRÓUN VERKEFNA FORSETANS
Hraðinn hefur aukið annríkið
Guðni Th. Jóhannesson sagnfræðingur