Fréttablaðið - 19.06.2012, Síða 25

Eftirspurnin eftir vændi er meiri en
framboðið og af því leiðir að „markaður-
inn“ reynir að búa til meira framboð til
að anna eftirspurninni. Konur, karlar og
börn eru hneppt í ánauð og seld mansali
til að svara kalli eftirspurnarinnar. En
hverjir skapa og viðhalda eftirspurn eftir
börnum, konum og körlum í vændi?
Norrænar rannsóknir hafa sýnt að
vændiskaupendur eru yfirleitt karlar.
Þeir eru á öllum aldri, úr öllum þjóð félags-
stigum og er stór hluti þeirra giftur eða í
samböndum. Flestir eru á aldrinum 25-
45 ára. Einnig þekkist að konur eða pör
kaupi vændi en þó í mun minna mæli en
áðurnefndur karlahópur.
Mikilvægur liður í markaðssetningu
vændis er jákvæð ímyndarsköpun. Með
því að skilgreina vændi sem val þess
sem selur sig geta kaupendur fjarlægst
þá hugmynd að um ánauð sé að ræða og
geta þar með nálgast vændiskaup sem
Norrænar rannsóknir sýna að:
Heimild: STERK – forvarnamiðstöð
19. JÚNÍTÍMARIT KVENRÉTTINDAFÉLAGS ÍSLANDS 61. ÁRGANGUR
VÆNDIS-
KAUPENDUR
Þorbjörg Inga Jónsdóttir hæstaréttar-
lögmaður segir að strangar reglur gildi
um notkun tálbeita og hlut verk þeirra í
hegningarlögum sé mjög afmarkað. Árið
2007 sýknaði Hæstiréttur til að mynda
þrjá karlmenn í Kompás málinu svokallaða
af tilraun til kynferðis brots, en þeir höfðu
mælt sér mót við tálbeitu þáttarins. Í
einum dómnum segir: „Af framangreindum
reglum ríkis saksóknara, og af viður kennd-
um óskráðum meginreglum í íslensk um
rétti, er ljóst að lögreglu hefði ekki, við
rann sókn máls, verið heimilt að beita þeim
aðferðum sem þáttargerðamennirnir
notuðu í sam skiptum við ákærða. Það er
því mat dómsins að verulegur vafi leiki
á því hvort lögreglu hafi verið heimilt að
nota gögn sem aflað hefur verið á þann
hátt sem raun ber vitni sem grundvöll
rann sóknar sakamáls.“
Það var því aldrei nein spurning hvort
nafnalistinn frá Stóru systur hefði gefið
tilefni til ákæru. Það gerir hann augljós lega
ekki, enda segir í skýrslu dóms- og
kirkju málaráðuneytisins frá 1999 um
sérstakar rannsóknaraðferðir lögreglu:
„Það grundvallarskilyrði er haft að
leiðar ljósi að tálbeita verði ekki notuð
til að kalla fram refsiverða háttsemi
sem ella hefði ekki verið framin.“
Þorbjörg Inga segir að nafnalistinn
hefði þó átt að vera lögreglu tilefni til
rannsóknar, enda segir í 52. grein laga
um meðferð sakamála nr. 88 2008:
„Lögregla skal hvenær sem þess er þörf
hefja rannsókn út af vitneskju eða grun
um að refsivert brot hafi verið framið
hvort sem henni hefur borist kæra eða
ekki.“
„Listinn frá Stóru systur hefði getað
gefið lögreglu tilefni til að taka skýrslur
af einhverjum einstaklingum eða rann-
saka tölvur þeirra,“ segir Þorbjörg. „Stóra
systir var bara að grípa inn í umferð
vændiskaupenda.“
Skortir pólitískan vilja til að
taka á vændiskaupum?
Eru vændismál kannski ekki tekin nógu
alvarlega í samfélaginu? Skortir viljann
til að taka á vændiskaupum? Friðrik
Smári segir lögregluna einfald lega
skorta fjármagn til að rannsaka vændi.
Deildin innan lögreglunnar sem hefur
vændismál á sinni könnu rannsakar brot
gegn lífi og líkama. Undir slík brot falla
vændi, kynferðisbrot, heimilisofbeldi,
manndráp og manndrápstilraunir. Við
deildina starfa aðeins 12 starfsmenn, en
samkvæmt nýjustu ársskýrslu lögreglu-
stjórans á höfuðborgarsvæðinu frá árinu
2010 starfa eingöngu 39 manns á rann-
sóknarsviði öllu. Til samanburðar má
nefna að hjá umboðsmanni skuldara
starfa um 80 manns og hjá embætti sér-
staks saksóknara eru um 100 starfsmenn.
„Það þarf að sinna málaflokknum
betur,“ segir Friðrik Smári. „Við höfum
„Stóra systir var bara
að grípa inn í umferð
vændiskaupenda.“
„Opinberaður,
ákærður, dæmdur ...
Tennurnar eru farnar
úr lögunum með
nafnleyndinni.“
venjuleg viðskipti frekar en mansal.
Þegar kaupendur upplifa það sem svo
að þeir séu að kaupa vændi af konu sem
velur það ekki sjálf eiga þeir erfiðara með
að réttlæta kaupin fyrir sjálfum sér og
umheiminum. Með því að sannfæra sig
um að um frjálst val sé að ræða þurfa
þeir ekki að taka ábyrgð á því að hafa
nýtt sér neyð annarrar manneskju.
Athygli vekur að 95% vændiskaupenda
á Norðurlöndum segjast geta fengið
kynlíf með öðrum hætti en með vændis-
kaupum og má því draga þá ályktun að
vændiskaup séu valkvæð hegðun í mjög
mörgum tilfellum.
Árið 2009 var almennum hegningar-
lögum breytt svo kaup á vændi eru nú
ólögleg á Íslandi. Í 206. grein segir:
„Hver sem greiðir eða heitir greiðslu eða
annars konar endurgjaldi fyrir vændi
skal sæta sektum eða fangelsi allt að
1 ári.“
ekki getað sinnt þessu sem skyldi. Árið
2008 samþykktu stjórnvöld aðgerða-
áætlun gegn mansali en það fylgdi engin
fjárveiting. Þekkingin er að mörgu leyti
þegar til staðar innan lögreglunnar en
okkur skortir mannskap. Vændismálin
eru erfið og tímafrek í rannsókn og
sönnunarstaðan er erfið. Oft vill hvorki
gerandi né þolandi aðstoða lögreglu við
rannsókn og mansalsfórnarlömb treysta
oft ekki yfirvöldum. Svo má nefna sem
dæmi að til að mega beita símahlerunum
í rannsóknum á vændi þyrfti laga-
breytingu, því það þarf að vera 8 ára
„Tennurnar eru farnar úr lögunum með
nafnleyndinni“
Það vakti mikla reiði að þinghald yfir
vændiskaupendum sem dæmdir voru
fyrir að eiga viðskipti við Catalinu Mikue
Ncogo var lokað. Dómari í málinu,
Arngrímur Ísberg, vísaði til þess að þó
að meginreglan sé sú að þinghöld skuli
háð í heyranda hljóði, þá séu undan-
tekningar frá meginreglunni sem miða
að því að vernda sakborninga, brotaþola,
vandamenn þeirra, vitni eða aðra sem
málið varða. Halla Gunnarsdóttir
krafðist þess sem borgari, blaðamaður
efni málsins var því vísað frá.
Þorbjörg Inga segir hugmyndafræðina
á bakvið lagasetninguna hafa verið
þá að hún ætti að hafa fælingarmátt.
Dómarnir eru ekki þungir, einungis er
um fjársektir að ræða, og átti fælingar-
mátturinn að felast í nafnbirtingunni.
„Opinberaður, ákærður, dæmdur. Það
þarf að ráðast á eftirspurnina eftir
vændi og fyrir ákveðinn hóp vændis-
kaupenda er það að upp um þá komist
það versta sem getur gerst. Tennurnar
eru farnar úr lögunum með nafnleynd-
inni.“ Friðrik Smári tekur í sama streng
og segir aðspurður um nafnaleyndina:
„Varnaðaráhrif laganna eru farin.“
„Nafnleynd í dómum byggist á því að
vernda þann sem verður fyrir brotinu,
eða sakborning ef hann er ungur. Í
þessu tilviki var hún hins vegar notuð
til að vernda fullorðna sakborninga og
fjölskyldur þeirra. Það eru hins vegar
fordæmi fyrir því að birta nöfn þeirra
sem hafa brotið gegn börnum sem eru
ótengd þeim og nöfn sakborninga í
manndrápsmálum eru birt,“ segir
Þorbjörg Inga.
Athygli vekur að í mjög mörgum við-
kvæmum málum er lokuðu þinghaldi
hafnað (nýlegt dæmi er t.d. mál Agné
Krataviciuté sem var sakfelld í Héraðs-
dómi Reykjavíkur fyrir að hafa orðið
barni sínu að bana) og er þá vísað til
fyrrnefndrar meginreglu um opna máls-
meðferð í dómsmálum. Hvað gerir kaup
á vændi viðkvæmara fyrir sakborninga
og fjölskyldur þeirra en manndráp og
morð?
„Skilaboðin sem verið er að senda eru
þau að það þurfi að vernda vændiskaup-
endur fyrir geðveikri vændislöggjöf,“
segir Þorbjörg Inga.
refsirammi við broti til að hlera megi
síma, en refsirammi í vændi er aðeins
4 ár. Í fyrra var veitt fjárveiting til að
rannsaka skipulagða glæpastarfsemi,
en hún var eyrnamerkt svokölluðum
MC-hópum. En ef það kæmi upp vændi í
tengslum við þá hópa yrði það auðvitað
skoðað.“
Engin yfirsýn yfir vændismarkaðinn
En hver er tilfinning Friðriks Smára
gagnvart vændismarkaðnum á Íslandi?
„Það er engin yfirsýn yfir vændi á
Íslandi. En hér er líklega öll flóran, fólk
sem selur sig sjálft án milligöngu, fíklar
sem selja sig og svo skipulagt mansal.
Allt kemur til Íslands, fíkniefni og vændi,
það kemur hingað seinna en í nágranna-
löndunum en það kemur hingað á
endanum. Konur frá útlöndum detta
ekki inn á vændismarkaðinn án milligöngu.
Einhver hefur hönd í bagga og hjálpar
þeim. Og mansal mun væntanlega
aukast. “
Steinunn Gyðu- og Guðjónsdóttir,
verkefnastýra vændisathvarfs Stígamóta,
segir að rannsóknir á vændi á Íslandi
skorti. Á hverju ári leita um 30 konur til
Stígamóta vegna vændis. „En það er bara
toppurinn á ísjakanum,“ segir hún.
„Það skortir líka viljann til þess að taka
á vændiskaupum. Lög um bann við kaupum
á vændi fóru í gegn en svo gerðist ekkert
meira. Það er engin fjárveiting og það er
ekki forgangsraðað.“
Síðasta almenna rannsóknin sem gerð
var á vændi á Íslandi var skýrsla unnin
fyrir dóms- og kirkjumálaráðuneytið
árið 2001 og líklegt verður að teljast að
umfang og eðli vændis hér á landi hafi
mikið breyst á þeim 11 árum sem liðin
eru frá útgáfu hennar. Engar rannsóknir
hafa verið gerðar hér á landi á kaup-
endum vændis.
karla í Noregi, 18 ára og
eldri, hafa keypt sér vændi
13%
kaupenda vændis eru karlar
vændiskaupenda kaupa vændi
einu sinni til þrisvar á ævinni
vændiskaupenda kaupa vændi
„bara til að prófa“
80%
90%
80%
„Lögregla skal hvenær sem þess er þörf hefja
rannsókn út af vitneskju eða grun um að refsivert
brot hafi verið framið hvort sem henni hefur
borist kæra eða ekki.“ Ljósmynd: Anton Brink.
og talskona Femínistafélags Íslands að
þinghaldið yrði opið og skaut málinu
til Hæstaréttar, en þar sem hún taldist
ekki eiga lögvarða hagsmuni af sakar-