Fréttatíminn - 15.04.2011, Blaðsíða 50

 Stefnur og Straumar í matarheimum andupplýSing
m ótor hins risavaxna lífselexírs-iðnaðar er drifinn áfram af placebo-áhrifum. Þegar þú
reynir nýja lausn við vanda þínum fyllistu
von um árangur og þessi von gefur betri
líðan og dregur úr neikvæðum áhrifum
vandans. Til að byrja með virðist lausnin
því virka skjótt og vel. Ef vandinn er hins
vegar rótgróinn eða síendurvakinn með
hegðun eða vegna umhverfis er hætt við
að placebo-áhrifin fjari út á fáeinum vikum
eða mánuðum. Lausnin hættir að virka
og vandinn læðist aftur að. Þá getur fólk
snúið sér að næstu töfralausn og endur-
vakið placebo-áhrifin. Og síðan koll af kolli
í gegnum blómafræfla, aloe vera, sellýsi,
glúten-föstu, hráfæði, Herbalife, magn-
esíum eða hvað sem er í tísku þann daginn.
Skaðlaust líkamanum en skaðar
heimsmynd
Nú er rétt að taka fram að eitthvert þess-
ara efna kann að hafa einhverja virkni
sem hefur nýst einhverjum einhvern tíma.
En þegar horft er á torfurnar af fólki sem
reika um lífselexírs-rekka búðanna, þræðir
meðferðir heilsuráðgjafa og þvælist um
netið í leit að lausnum, er augljóst að heilt
yfir er þessi heimur tóm þvæla. Heilsa
sumra batnar vissulega á þessari leið en
það er fyrst og fremst vegna þess að alls
staðar fylgja með ráðleggingar um meiri
hreyfingu og fjölbreyttara fæði. Það verður
hins vegar enginn ríkur
af að selja þetta
tvennt.
Þetta er næstum ókeypis. Þess vegna er
fólki seldar alls kyns töfralausnir í pillu-
glösum eða leiðarvísum sem eru sjaldnast
skaðlegar líkamlegri heilsu en geta hoggið
í fjárhaginn og sent sjálfsmynd og heims-
skilning fólks aftur fyrir endurreisn.
Þetta er hin nýja galdratrú. Hún byggist
að sumu leyti á syndafalli. Hinn manngerði
heimur vísindalegrar þekkingar er í and-
stöðu við hinn náttúrulega heim. Vísindin
eru nokkurs konar gullkálfur. Okkur hefn-
ist fyrir að tilbiðja þau.
Þörf hinna heilbrigðu fyrir lækningu
Að sumu leyti sækir galdratrúin kraft í
persónuleg vonbrigði með þessi sömu
vísindi. Með ofurvexti heilbrigðiskerfisins
hefur vægi þess í hugarheimi okkar vaxið
og við leitum þangað í æ ríkari mæli með
vanda sem kerfið kann engin ráð við og var
ekki útbúið til að leysa. Biðstofur heilbrigð-
iskerfisins eru nú fullar af heilbrigðu fólki
sem barmar sér vegna slens, slappleika,
ólundar og almennrar vansældar. Þetta eru
neyslukynslóðirnar sem vilja kaupa sér
áfyllingu á lífsþróttinn. Eins og við getum
ímyndað okkur hefur heilbrigðiskerfið
tekið þessu fólki fagnandi; það er lykillinn
að því að gera alla – sjúka jafnt sem heil-
brigða – að greiðandi kúnnum. En lausnir
kerfisins á vanda þessa fólks virka ekkert
betur en aðrar töfralausnir sem eru seldar
utan kerfis, enda er vandi kúnnahópsins
ekki efnafræðilegur eða líkamlegur heldur
andlegur.
Grasalæknir í læknaslopp – læknir
með prestasvip
En þótt vísindatrúin sé á undanhaldi er
hún enn ríkistrú. Af þeim sökum eru
kenningar og söluaðferðir lífselexírs-sölu-
manna klæddar í vísindalegan búning –
grasalæknir í læknaslopp selur lausnir í
apótekaraglösum. Kenningarnar hljóma
líka röklegar þótt þær séu tóm þvæla og
eru studdar tilvísunum í rannsóknir sem
standa ekki undir nafni.
Þegar lífselexírs-sölumenn-
irnir klæðast eins og læknar
og læknarnir vilja selja
lausnir á andlegu
hugarvíli verður
sífellt erfiðara að
greina vitið frá vit-
leysunni. Og sam-
talið þarna á milli
minnir á Icesave.
Andstæðar fylk-
ingar fræða okkur
um ógnina af hinum;
kjóstu mig af því að
hinn mun drepa þig.
Ólæsissamfélag á netinu
 endalok upplýSingaraldar iii
 háSkólaSamfélagið endalok upplýSingaraldar i
Þórir Bergsson og Gunnar Smári Egilsson
matur@frettatiminn.is
42 matur
Fyrir hundrað, tvö eða þrjú
hundruð árum lögðu vel innan
við fimm prósent Vesturlanda-
búa stund á langskólanám.
Þótt ungmenni úr efri stéttum
hafi haft forgang að þessum
gæðum fundu öll samfélög
einhverjar leiðir til að veiða þá
allra greindustu upp úr öðr-
um stéttum. Háskólar voru
því lokuð samfélög byggð úr-
vali fólks – eða það var í það
minnsta hugmyndin. Endur-
reisnin, siðaskiptin og upp-
lýsingabyltingin voru afurðir
þessa samfélags og líka sjálfs-
mynd: Háskólarnir rifu sam-
félagið upp úr hindurvitnum
myrkra alda og voru leiðarljós
til bjartari framtíðar.
Þótt mannskepnan sé síður
en svo greindari í dag en fyrr
á öldum ræðst nú yfir helm-
ingur fólks í háskólanám. Þótt
slíkt nám auðgi líf hvers þess-
ara einstaklinga segir það sig
sjálft að þessi holskefla meðal-
greindra hefur ekki góð áhrif
á Háskólasamfélagið. Hægt
og bítandi draga Háskólarnir
úr kröfum til nemenda, upp-
dikta nýjar námsgreinar sem
hæfa illa undirbúnum nem-
endum og aðlaga starfsemi
sína að því að hafa ofan af fyr-
ir breiðfylkingu fólks sem er
lokuð millum æsku og fullorð-
inslífs og ekkert rúm er fyrir í
samfélaginu.
Niðurstöður þessarar
tilraunar eru þegar
komnar fram. Hinn harði
kjarni afburðafólks heldur
vissulega áfram að auka við
þekkingu mannsins, en í
stað þess að þessi kjarni lyfti
þeim upp sem næstir standa
þá togar fjöldinn þá niður á
plan meðalmennsku og gutls.
Og þetta gutl er orðið helsta
framleiðsla háskólanna: froða
um einskis verða hluti,
blábiljur og hindurvitni sett
í gáfulegan búning, stjörnu-
spekingur í læknaslopp.
Auðvitað var ekki skothelt
vit í öllu því sem kom frá há-
skólasamfélaginu fyrr á öld-
um. Það var óttaleg þvæla
flest og hið raunverulega vit
átti erfitt með að brjótast þar
fram, sem annars staðar. En
regindjúp þvælunnar og ógn-
arhávaði heimskunnar er svo
gegndarlaus í dag að vitið er
bæði hulið og týnt.
Ímyndum okkur ballett-
heiminn. Hann er harður og
aðeins þeir sem best eru af
Guði gerðir og leggja harðast
að sér fá að dansa mikilvæg-
ustu hlutverkin í stærstu hús-
unum. Þannig vildi Háskólinn
vera. Í dag eru hins vegar allir
á sviðinu, stirðir jafnt sem lið-
ugir, taktvissir sem ómúsík-
alskir. Og allir taka framför-
um, hver um sig batnar. En
ballettinn eins og við þekkj-
um hann – og viljum njóta – er
dauður. Hann er orðinn enn
einn spegill meðalmennsk-
unnar.
Hin myrka nýöld
Útþynnt menntun
Jákvæð áhrif af læsi eru ekki
bundin við tæknina, það að
geta lesið og skilið texta.
Áhrifin af því að búa í læsu
samfélagi eru mun meiri. Í
læsu samfélagi á sér stað ritað
samtal til hliðar við hið talaða
mál. Það samtal er ekki eins
rokgjarnt og hið talaða; það
má skoða aftur, gagnrýna,
betrumbæta og byggja ofan á.
Þótt lestrartæknin hafi lítið
breyst frá steintöflum til tölvu-
aldar hefur þetta ritaða samtal
umbreyst á sama tíma. Í fyrstu
var það innmúrað í heim
presta og æðstu stétta. Það tók
ekki flugið fyrr en það losnaði
undan hægagangi afritunar og
var prentað í vélum. Þá breidd-
ist það út og umbreytti heims-
mynd meginþorra fólks; hún
sveiflaðist ekki lengur eftir
tröllasögum og frásögnum
síðasta vitnis heldur meitlaðist
þegar reynt var að afsanna
fullyrðingarnar.
Hið ritaða orð var takmörk-
uð auðlind. Haldið var utan
um hana á afgirtum svæðum; í
bókum, tímaritum og blöðum.
Beitt var ritstýringu eða rit-
rýni til að takmarka aðgang-
inn. Þannig var hið ritaða mál
ekki endurmynd hins talaða
máls, heldur frekar eins og
úrval af því besta. Og með því
að byggja ofan á þetta úrval
þokaðist mannskilningurinn
og heimsmyndin áfram.
Með tölvunum og netinu
féllu forsendur fyrir takmörk-
un hins ritaða máls. Skyndi-
lega geta allir birt texta, alltaf.
Og þar sem enginn nær að rit-
stýra flóðinu eða ritrýna verð-
ur allur þessi texti eilítið graut-
arlegur. Þrátt fyrir það reynir
fólk ekki að byggja upp nýjan
vettvang ritstýrðrar samræðu
heldur verður sannfært um að
ruglandi sé vegna þess að ekki
sé nóg birt. Wikileaks tekur
við af blaðamennsku.
Þótt netið sé fullt af texta
ber það öll merki ólæsis-
samfélags. Það er veröld án
hindrana og þröskulda og þar
slettist vitleysan upp um alla
veggi. Þótt blogg og Fésbók
séu vissulega skrifaðir heimar
eru þeir í eðli sínu ólæsir, eins
konar heitir pottar; samtal
sem getur hvorki vaxið né leitt
til niðurstöðu heldur vellur
áfram.
Hugsanlega er það vegna
oftrúar okkar á framfarir að
okkur hættir til að trúa að hið
nýja sé alltaf betra. Af þeim
sökum hefur óðamála kjafta-
gangurinn af netinu smitast
yfir á hina hefðbundnu prent-
miðla og dregið samtal þeirra
niður á ólæsisstigið þar sem
öll mál verða tilfinningamál og
í heita pottinn þar sem meiru
skiptir hver sagði hvað heldur
en hvað var sagt.
Þegar módernisminn stóð ekki við stóru loforðin
skaut rótum á Vesturlöndum krónísk vantrú á vísindi
og sannreynda þekkingu. Eins konar andupplýsing
fór eins og eldur um andlegu sinuna sem módern-
isminn hafði þurrkað upp. Skyndilega varð ekkert of
vitlaust til að hljóma nokkuð sennilegt.
Matur
Helgin 15.-17. apríl 2011
Í stað
þess
að taka
matnum sem
gleðigjafa, orku
og næringu nálgumst
við hann núna eins og
seiðkarlar, fínstillum áhrif
einstakra efna svo að þau færi
okkur eilíft líf en steypi okkur ekki niður í
eilíft myrkur. Ljósmyndir/Nordic Photos/Getty Images
Textamagn-
ið á Fés bók
Marks
Zucker berg
vex með
ógnar hraða
en hættan
er að vitið
þynnist út
og farnist
svipað og
verðmæti
gjaldmiðla
undir
óhóflegri
seðlaprent-
un.
Þegar lífs­
elexírs­sölu­
menn irnir
klæðast eins
og læknar
og lækn­
arnir vilja
selja lausnir
á andlegu
hugarvíli
verður sífellt
erfiðara
að greina
vitið frá vit­
leysunni.
Á s k r i f t
í síma 578-4800
og á w w w.rit.is
Tryggðu þér eintak
á næsta blaðsölustað