Bændablaðið - 10.01.2013, Blaðsíða 18

18 Bændablaðið | Fimmtudagur 10. janúar 2013
Fróðleiksbásinn
Vilmundur Hansen garðyrkjufræðingur
Í mínum huga minnir bóndarósin
(Paeonia) frekar á fallega heima-
sætu í sveit, eilítið bústna og rjóða
í kinnum, en íslenskan bónda,
þrátt fyrir að nafnið sé búsældar-
legt. Nafnið bendir aftur á móti
til þess að fyrstu bónda rósirnar
í íslenskum görðum eigi uppruna
sinn að rekja til Danmerkur, þar
sem plantan kallast bonderose.
Sunnar í Evrópu eru bóndarósir
kenndar við gríska lækninn Paion,
sem samkvæmt Ilíonskviðu Hómers
á að hafa grætt sár Aresar, sem hann
hlaut í Trójustríðinu, með smyrslum
sem unnin voru úr jurtinni. Elstu
heimildir um Paion eru skráðar
á leirtöflur sem fundust við forn-
leifauppgröft í Knossos á eyjunni
Krít og benda til þess að jurtin hafi
verið notuð til lækninga frá því á
tímum Forn-Grikkja. Kínverjar segja
að bóndarósin sé blóm himinsins og
hún er jafnframt þjóðarblóm Kína.
Bera stór blóm
Til skamms tíma tilheyrðu bónda-
rósir ætt sóleyja en í dag teljast
þær til sérstakrar ættar sem nefnist
Paeoniaceae eða bóndarósarætt.
Innan ættkvíslarinnar Paeonia eru
skiptast í jurtir og runna. Innan
hverra tegundar er svo fjöldi yrkja
sem áhugamenn um bóndarósir hafa
ræktað upp.
Flestar ef ekki allar bóndarósir
bera stór blóm sem eru til í fjöl-
breyttum litum. Hvít, gul, bleik,
rauð og allt þar á milli. Lögun
blóma er líka fjölbreytt og geta
þau verið einföld upp í það að vera
fyllt. Sumar bóndarósir auka enn á
fegurð sína með því að gefa frá sér
góðan ilm og voru krónublöð þeirra
í eina tíð notuð til ilmvatnsgerðar.
Bóndarósir eru fallegar sem afskorin
blóm í vasa.
Sú bóndarós sem algengust er í
görðum hér á landi kallast Paeonia
officinalis á latínu og finnst villt við
Miðjarðarhafið og á grísku eyjunum í
Eyjahafinu. Tvær tegundir bóndarósa
finnast villtar í Norður-Ameríku en
flestar eiga þó náttúruleg heimkynni
í Mið-Asíu og Kína.
Meira en 2.000 ár í ræktun
Ræktun bóndarósa á sér langa sögu
í Kína þar sem þær voru í miklum
metum í görðum keisaranna, bæði
sem augnayndi og sem lækningarjurt-
ir, og má finna heimildir um ræktun
þeirra að minnsta kosti tvöþúsund
ár aftur í tímann. Ræktunarafbrigðin
skiptu hundruðum og mikil áhersla
var lögð á fjölbreytni lita og blóm-
lögun. Kínverjar gáfu plöntunum
nöfn sem tengdust litnum en inni á
milli mátti finna skondin heiti eins
og Drukkna hjákonan. Á Tang-
skeiðinu (618 til 906) naut bónda-
rósin sérstakrar verndar keisaranna
og jókst útbreiðsla hennar mikið.
Plantan þykir enn í dag ómissandi
til lyfjagerðar og er talin lækna flest
mannamein. Bóndarósin skipar einn-
ig veglegan sess í bókmenntum og
listum í Kína. Ort eru ljóð um fegurð
hennar og hún er mikið notuð sem
mótíf til skreytinga á postulín, í mál-
verk, vefnað, útsaum og til útskurðar.
Í borginni Lijang í Yunnan-héraði
gróðursetur fólk bóndarósir í garð-
inum sínum og býður til veislu og
borðar úti undir skrúða blómstrandi
bóndarósarunna sem geta náð allt
að sex metra hæð. Elstu bóndarós-
arrunnarnir sem vitað er um í Kína
eru farnir að nálgast fimmta hundr-
aðið og stærsta blómið sem mælst
hefur var tuttugu og átta sentímetrar
í þvermál.
Vörn gegn illum öndum
Fyrstu nytjar manna af bóndarós í
Evrópu tengjast að öllum líkindum
lækningum. Grikkir til forna nýttu
alla hluta jurtarinnar til lækninga og
var hún talin jafngóð til að lækna
geðveiki, tannpínu, gallsteina,
slæmar draumfarir, getuleysi og
losa konur undan barnsnauð. Fræ
plöntunnar voru þrædd upp á band
og börn látin bera þau um hálsinn
til að bægja burt hinu illa auga og
vondum öndum. Öruggast þótti að
safna jurtinni á nóttinni því sagt
var að bóndarósin nyti verndar
spætunnar og að nóg væri að spætan
sæi til þegar henni var safnað til að
gera lækningamátt plöntunnar að
engu eða gera hana jafnvel hættu-
lega.
Bóndarósir á Íslandi
Fyrstu runnabóndarósirnar bárust
til Evrópu frá Kína árið 1789 og
var það Sir Joseph Banks, stofnandi
Kew-grasagarðsins í London, sem
fékk þær sendar. Banks var mikill
Íslandsvinur og ferðaðist um landið
1772. Lærlingur hans William Jackson
Hooker, síðar forstöðumaður Kew-
garðsins, var með í för þegar Jörgen
Jörgensen hundadagakonungur kom
til Íslands. Sagan segir að Hooker
hafi verið að safna plöntum á hæðinni
þar sem Landakotskirkja stendur í
dag á meðan Jörundur tók völd.
Ekki er vitað með vissu hver var
fyrstur til að flytja bóndarósina til
Íslands en óneitanlega kemur Jón
Rögnvaldsson, fyrrum forstöðumað-
ur Lystigarðsins á Akureyri, sterk-
lega til greina. Bóndarósir hafa verið
lengi í ræktun á Akureyri og þrífast
vel. Það er þó allt eins mögulegt að
einhver áhugasamur ræktandi hafi
flutt fræ eða rótarhnúð með heim í
siglingu í kringum seinni heimsstyrj-
öldina og að „íslenska“ bóndarósin
sé afkomandi hennar. Í dag eru um
þrjátíu tegundir bóndarósa í ræktun
hér á landi og þar af nokkrar runna-
bóndarósir.
Sérvitrar og langlífar
Bóndarósir eru yfirleitt auðveldar í
ræktun eftir að þær hafa komið sér
fyrir. Plantan er langlíf og líður best
ef hún fær að standa lengi óhreyfð
á sama stað. Plönturnar geta orðið
fyrirferðarmiklar með tímanum og
því best að ætla þeim gott pláss strax
í upphafi. Þeim líður best í þurrum,
djúpum, frjósömum og eilítið basísk-
um jarðvegi. Jurtkenndar bóndarósir
geta orðið 50 til 100 sentímetrar á
hæð, allt eftir tegund, og er vöxtur
þeirra kúlulaga. Vegna þunga blaða
og blóma eiga plönturnar eiga það til
að leggjast út af fái þær ekki stuðn-
ing. Blómgun á sér yfirleitt stað í lok
júní og fram í júlí en að henni lokinni
skartar plantan fallegum blaðskrúð.
Auðvelt er að fjölga bóndarós
með skiptingu en einnig má rækta
nýjar plöntur af fræi.
Fræ bóndarósarinnar hefur harða
skurn og getur verið lengi að spíra
og gott að rispa fræið með hníf eða
sandpappír fyrir sáningu og flýta
þannig fyrir vatnsupptöku þess.
Fræið þarf að fara í gegnu hita- og
kuldaskeið áður en það tekur við sér
og spírun tekur yfirleitt ár.
Ef skipta á bóndarós skal grafa
upp rótina í heilu lagi að hausti í
lok ágúst eða byrjun september, og
kljúfa hana í hluta allt eftir stærð.
Gætið þessa að það sé að minnsta
kosti eitt brum á hverjum hluta.
Bóndarósir hafa gildar forðarætur
sem geta orðið mjög stórar og legið
djúpt hafi plantan fengið að vaxa
lengi á sama stað. Eftir að búið er
að kljúfa rótina skal koma hlutunum
fyrir í vel unnum, frjóum og góðum
jarðvegi sem blandaður hefur verið
með búfjáráburði að minnsta kosti
fjörutíu sentímetra niður. Þegar
rótarbút af bóndarós er komið fyrir
í jarðvegi verður að gæta þess að
stinga honum ekki of djúpt í mold-
ina. Fjórir til fimm sentímetrar undir
yfirborðinu er passlegt en sé stungið
dýpra er plantan lengur að koma
upp og það tefur fyrir blómgun. Sé
aftur á móti stungið grynnra getur
rótin skemmst vegna vetrarkulda.
Ræturnar þola alls ekki að standa
í bleytu og fúna fljótlega við slíkar
aðstæður.
Bóndarósir skjóta fyrstu sprotun-
um upp snemma á vorin og því getur
reynst nauðsynlegt að skýla þeim
ef það kemur kuldakast. Einnig er
nauðsynlegt að skýla viðkvæmustu
tegundunum yfir veturinn að minnsta
kosti á meðan þær eru litlar.
Garðyrkja & ræktun
Drukkna hjákonan
Gleðilegt ár
Um svipað leiti í fyrra birti ég hér grein um sáningu og uppeldi sumarblóma og kryddjurta og
tel því óþarfi að endurtaka það efni. Þeim sem hafa áhuga á að fræðast um sáningu er bent
á síðuna Ræktaðu garðinn þinn á Facebook en þar er mikið spáð og spjallað um sáningu og
uppeldi plantna á þessum árstíma.
Fræ og fræbelgir bóndarósar.