Bændablaðið - 23.05.2013, Page 32

32 Bændablaðið | Fimmtudagur 23. maí 2013
Rannsóknadeild fisksjúkdóma,
á Tilraunastöð HÍ í meinafræði
að Keldum, sem stofnuð var með
lögum árið 1986, er landsbundin
tilvísunar rannsóknastofa Evrópu-
sambandsins á sviði fisksjúkdóma.
Starfssvið deildarinnar skiptist í
þjónustu og grunnrannsóknir.
Helstu þjónustuverkefnin beinast
að fiskeldi í landinu auk ýmissa
verkefna sem lúta að villtum
nytjastofnum sjávar og ferskvatns.
Grunn rannsóknir deildarinnar
hafa jafnan tekið mið af þörfum
hagsmunaaðila á hverjum tíma og
eru nýrnaveiki og PKD-nýrnasýki
dæmi um slíkt.
Rannsóknir á nýrnaveiki, sem
valdið hefur miklum búsifjum í
íslensku fiskeldi og fiskirækt, hafa
skipað stóran sess í rannsóknum
deildarinnar. Nýrnaveiki, sem
eiginlegur sjúkdómur, er hér á landi
nær eingöngu bundin við laxfiska í
eldi. Ólíklegt er hins vegar að áhrifa
PKD-nýrnasýki gæti í fiskeldi á
Íslandi en rannsóknir benda til þess
að hún geti haft verulega neikvæð
áhrif á viðgang silungastofna í
íslenskum vötnum og ám. Þessir
sjúk dómar varða bændur víðs vegar
um landi vegna aðkomu margra
þeirra að fiskeldi eða hagsmuna af
veiðihlunnindum.
Gerð verður grein fyrir þessum
tveimur sjúkdómum sem hafa svipað
heiti en eru alls óskyldir.
Nýrnaveiki (BKD)
Nýrnaveiki, sem kallast Bacterial
Kidney Disease (BKD) á ensku,
hefur um áratugaskeið verið eitt af
meginviðfangsefnum Rannsókna-
deildar fisksjúkdóma. Sjúkdómurinn,
sem hefur verið þekktur á Íslandi
frá árinu 1968, orsakast af
bakteríu tegundinni Renibacterium
salmoninarum og eru allar tegundir
laxfiska næmar.
Þróun sjúkdóms er jafnan hæg
en smit án sjúkdómseinkenna getur
breyst í alvarlega sýkingu fyrir
áhrif óhagstæðra umhverfisþátta,
breytinga á hormónajafnvægi
(göngubúningsmyndun, kynþroski)
og mismunandi erfðaeiginleika.
Erfiðara er að beita forvörnum
og meðhöndlun gegn nýrnaveiki
en ýmsum öðrum algengum
bakteríusýkingum í fiski. Kemur þar
m.a. til sú sérstaða bakteríunnar að
geta borist inni í hrogni milli kynslóða
svo hefðbundin sótthreinsun ytra
borðs hrogna skilar ekki árangri.
Sýklalyf duga lítt og nothæf bóluefni
eru ekki tiltæk.
Fyrstu einkenni sýkinnar eru þroti
í nýra ásamt bólguhnúðamyndun í
ýmsum innri líffærum, uppsöfnun
kviðarholsvökva, útstæð augu og
blæðandi sár á roði.
Rétt er að gera skýran greinarmun
á smiti annars vegar og sjúkdómi hins
vegar. Nýrnaveikibakterían er landlæg
í villtum laxa- og silungastofnum á
Íslandi, en smittíðni er þar jafnan lág.
Sjúkdómsfaraldrar hafa ekki komið
upp í náttúrlegu umhverfi hér á landi
svo vitað sé. Þarna er því ekki um
eiginlegan sjúkdóm að ræða heldur
einkennalaust smit þar sem jafnvægi
ríkir í sambúð bakteríu og fisks
sem að líkindum hefur skapast með
árþúsunda samþróun.
Sjúkdómsfaraldrar af völdum
nýrnaveiki eru því einkum bundnir
við eldisaðstæður þar sem umhverfi er
mjög ólíkt því sem gerist í náttúrunni.
Þar eru margir streituþættir sem virka
bælandi á ónæmiskerfi fiskanna, m.a.
mikill þéttleiki fiska, sem auk þess
auðveldar smitdreifingu. Við slíkar
aðstæður getur vægt smit í fáum
einstaklingum breyst í alvarlegan
sjúkdómsfaraldur.
Nýrnaveiki - Reglubundið eftirlit
og grunnrannsóknir
Haustið 1985 hóf Rannsóknadeild
fisksjúkdóma á Tilraunastöð HÍ að
Keldum, í samvinnu við dýralækni
fisksjúkdóma og héraðsdýralækna,
kerfisbundna skimun fyrir nýrnaveiki-
bakteríunni í klakfiskum sem hefur
staðið óslitin síðan.
Markmiðið er að hindra smit-
dreifingu með hrognum frá sýktu
foreldri. Reglum samkvæmt skal
á hverri klaktíð skima allar villtar
hrygnur sem notaðar eru til upp-
byggingar laxastofna í veiðiám,
svo og visst hlutfall klakfiska af
eldisuppruna. Greinist smit, er
hrognum undan viðkomandi fiskum
eytt. Þetta er gert til þess að hindra að
faraldur komi upp í eldisstöð og að
sýktum seiðum sé sleppt í ár.
Rannsóknir á villtum laxfiskum,
þ.e. laxi og silungi, hafa sýnt mikla
útbreiðslu og stundum háa smittíðni
í ám og vötnum víðs vegar um land.
Niðurstöður hafa m.a. nýst til þess
að færa til betra horfs söfnun og
geymslu klakfiska í því markmiði að
lágmarka smitdreifingu. Af því leiðir
að henda þarf hrognum undan færri
hrygnum. Fjölbreytilegar rannsóknir
hafa verið á nýrnaveiki í eldisfiski í
gegnum tíðina. Á 9. og 10. áratug
síðustu aldar snéru rannsóknir einkum
að því að þróa sértækar, næmar og
hraðvirkar aðferðir til greiningar á
bakteríunni. Það varð til þess að frá
árinu 1991 hefur svokallað ELISA-
próf verið notað til skimunar. Prófið,
sem mælir mótefnavaka bakteríunnar
í nýrum fiskanna, er fljótvirkt og
áreiðanlegt. Áður varð að rækta
bakteríuna á valæti sem gat tekið allt
að 12 vikur, en það er of langur tími
út frá sjónarmiði forvarna.
Eftir nokkurt hlé sem varð
á nýrnaveikirannsóknum, m.a.
sökum góðs heilbrigðisástands í
eldisstöðvum, hófust umfangsmiklar
rannsóknir á ný fyrir sex árum . Þær
rannsóknir hafa sem fyrr tekið mið af
þörfum eldissins og lúta annars vegar
að þróun nýrra greiningaraðferða,
svokallaðra PCR-prófa sem mæla
erfðaefni bakteríunnar og hins
vegar að rannsóknum á framvindu
smits/sjúkdóms í mismunandi
tegundum laxfiska við mismunandi
eldisaðstæður. Rannsóknir standa enn
yfir, og nýverið fékkst styrkur úr AVS-
rannsóknasjóði til áframhaldandi
rannsókna.
Tjón af völdum nýrnaveiki
Fiskeldi: Frá því bakterían
uppgötvaðist á Íslandi árið 1968
má greina þrjú meginskeið í sögu
nýrnaveiki í eldisfiski hér á landi.
Fyrsta tímabilið spannar árin
1985-1992, en þá varð nýrnaveiki
verulegt vandamál í kjölfar mikillar
aukningar á laxeldi.
Næsta tímabil spannar árin 1992-
2003 er tekist hafði að ná valdi á
vandanum og tilfelli voru fá. Að
lokum er svo tímabilið frá 2003 er
nýrnaveiki greindist á ný í mörgum
eldisstöðvum.
Á árunum 2003-2007 var
milljónum eldisseiða fargað
vegna nýrnaveiki smits og nam
tjónið hundruðum milljóna króna.
Ástæða þessarar hrinu er að öllum
líkindum sú að smit barst inn í
eldisstöð með áhöldum úr smituðum
villiklakfiskum. Þar magnaðist
smitið og dreifðist með flutningi
smitaðra, en einkennalausra seiða
til fleiri eldisstöðva. Þegar upp var
staðið hafði nýrnaveiki borist í 18
af 40 eldisstöðvum laxfiska sem
þá voru starfandi á Íslandi. Með
sameiginlegu átaki fiskeldisgeirans,
Rannsóknadeildar fisksjúkdóma og
dýralæknis fisksjúkdóma tókst að
koma böndum á nýrnaveikina og
síðastliðin 3 ár hefur nýrnaveiki
einungis greinst í stöku tilfelli.
Fiskirækt
Um áratugaskeið hefur klakfiskum
úr fjölmörgum laxveiðám verið safnað
til undaneldis. Hrognunum er klakið í
eldisstöð og síðan er sjógönguseiðum
sleppt í viðkomandi upprunaá í von
um auknar laxagöngur til stangveiða.
Frá því farið var að skima
kerfisbundið fyrir nýrnaveiki og allt
til ársins 2006 greindist jafnan smit
í stöku klaklaxi en smittíðnin aldrei
meiri en 3%.
Haustið 2006 varð mikil breyting
þar á er u.þ.b. 12% laxa reyndust
smitaðir og 15% haustið 2007.
Haustið 2008 náði tíðnin svo sögulegu
hámarki er 27,5% fiska reyndust
smitaðir. Af þessum sökum þurfti að
farga hrognum undan hundruðum
klakfiska með tilheyrandi kostnaði
fyrir stangveiðigeirann.
Árið 2009 var gripið til aðgerða
sem bætti söfnun og geymslu
klakfiska, sem að framan greinir. Við
það lækkaði smittíðni og síðastliðið
haust greindist smit einungis í ríflega
5% hrygna.
PKD-nýrnasýki (PKD)
PKD-nýrnasýki, eða Proliferative
Kidney Disease (PKD) eins og
sýkin nefnist á ensku, orsakast
af smásæju sníkjudýri, Tetra-
capsuloides bryosalmonae og eru
allar tegundir laxfiska næmar. Ólíkt
nýrnaveikibakteríunni, krefst tilvist
sníkjudýrsins tveggja ólíkra hýsil-
tegunda, þ.e. laxfiska og svokallaðra
mosadýra sem eru ásætur á steinum
og gróðri í ferskvatni. Að smit í
fiskum leiði til sjúkdóms er hins vegar
háð vatnshita sem þarf að ná 12°C eða
meira í 1-2 mánuði.
Sýkin er álitin alvarlegur sjúk-
dómur og hefur valdið miklu tjóni í
eldi laxfiska erlendis. Allmörg dæmi
eru um afföll í villtum stofnum vegna
sýkinnar erlendis og virðist sem sýkin
sé vaxandi vandamál í Norður-Evrópu
og er það jafnan heimfært á hnattræna
hlýnun. Sýkin leggst aðallega á yngstu
árgangana en hafi fiskur smitast og
komist yfir sjúkdóminn öðlast hann
þol gegn sýklinum.
Sjúkdómseinkenni eru mest
áberandi í nýrum, þau verða mjög
þrútin og allt að 10 sinnum stærri en
eðlilegt telst. Sýkin veldur verulegum
skemmdum á nýrnavef sem skerðir
starfsemi nýrna svo sem útskilnað
úrgangsefna og myndun blóðfrumna.
Rannsóknir á PKD-nýrnasýki
á Íslandi
Síðan sýking greindist fyrst, haustið
2008, hafa talsverðar rannsóknir farið
fram. Niðurstöður benda til þess að
sjúkdómsvaldur PKD-nýrnasýki
sé útbreiddur meðal laxfiska á
Íslandi. Fiskar úr 13 stöðuvötnum
og 4 ám hafa verið rannsakaðir og
hefur sníkjudýrið greinst í öllum
ánum og öllum stöðuvatnanna utan
eins. Misjafnt er milli vatna og áa
hvort um er að ræða sjúka fiska eða
einkennalaust smit. Sjúkir fiskar hafa
greinst í átta stöðuvötnum og einni á.
Tjón af völdum PKD- nýrnasýki
Erfitt er fullyrða um hve miklu tjóni
PKD-nýrnasýki veldur á Íslandi.
Þó má telja nokkuð víst að það
einskorðist við villta laxfiskastofna.
Ástæða þess er að íslenskar eldis-
stöðvar nota nánast eingöngu
grunnvatn/borholuvatn sem veldur
því að sýkillinn berst ekki í eldið en
algengt er erlendis að yfirborðsvatn
sé notað.
Öll stöðuvötnin þar sem sjúkir
fiskar hafa greinst eiga það sammerkt
að vera grunn og geta hitnað mikið
yfir sumartímann. Í flestum þeirra
hefur bleikjustofnum hnignað
síðastliðna áratugi. Ástæða er til að
ætla að PKD-nýrnasýki eigi þátt í
þeirri hnignun.
Brýn þörf er á umfangsmeiri
rannsóknum á áhrifum og útbreiðslu
þessa sjúkdóms á Íslandi. Mikilvægt
er að fá hugmynd um það hve
stór hluti sjúkra fiska drepst. Slík
vitneskja er nauðsynleg til þess að
meta raunveruleg áhrif sýkinnar
á mismunandi tegundir laxfiska
í vötnum og ám á Íslandi. Nú
nýverið fékkst rannsóknarstyrkur
frá Rannsóknaráði Íslands til áfram-
haldandi rannsókna.
Lokaorð
Umfangsmiklar rannsóknir og
reglubundið eftirlit með nýrnaveiki
í íslenskum eldisstöðvum, sem og
klakfiskum sem nota á til fiskiræktar,
hafa sannað ágæti sitt. Í gegnum tíðina
hafa skipst á tímabil mikilla faraldra
og tímabil þar sem sýkin hefur
látið lítið á sér kræla. Nauðsynlegt
er, þótt vel gangi, að halda slíkum
rannsóknum og eftirliti áfram til þess
að greina smit á frumstigi og lágmarka
tjón. Allt nýrnaveikismit í fiskeldi á
uppruna sinn í náttúrunni. Smitgát er
því afar mikilvæg til þess að hindra
að smit berist í stöð. Í því sambandi
má nefna að geymsla villtra fiska og
eldisfisks á sama stað býður hættunni
heim. Lengi var talsvert um slíkt en
það heyrir nú til undantekninga.
Einungis eru rúm 4 ár síðan PKD-
nýrnasýki greindist fyrst á Íslandi.
Rannsóknir eru því á frumstigi. Það
er þó orðið nokkuð ljóst að sýkillinn
sem sýkinni veldur er útbreiddur í
íslensku ferskvatni. Sú staðreynd
bendir til þess að smitefnið hafi verið
til staðar mjög lengi. Með hlýnandi
veðurfari síðustu áratugi hafa hins
vegar skapast forsendur fyrir því
að smitið valdi sjúkdómi. Ekki er
ólíklegt að sýkin hafi komið upp á
hlýskeiðum fyrri tíma án þess að
greinast.
Þótt ómögulegt sé að meðhöndla
sýki sem þessa í villtum stofnum
laxfiska, er nauðsynlegt að afla
þekkingar um sjúkdóminn. Eins og
áður er getið hafa bleikjustofnar víða
verið á undanhaldi án augljósrar
ástæðu. Frekari rannsóknir á sýkinni
gætu varpað ljósi á það hvort og þá
hversu mikinn þátt sýkin á í þeirri
fækkun.
Sökum áþekkra heita nýrnaveiki
og PKD-nýrnasýki hefur stundum
gætt þess misskilnings hjá fólki að
um sömu sýki sé að ræða. Vonandi
leiðréttist það hér með.
Árni Kristmundsson,
fisksjúkdómafræðingur
Tilraunastöð HÍ að Keldum.
Sjúkdómar í laxfiskum á Íslandi:
Nýrnaveiki og PKD-nýrnasýki – ólíkir sjúkdómar með áþekk heiti
Bleikja með eðlileg nýru (efri) og með einkenni nýrnaveiki – þrútið nýra
alsett hvítum bólguhnúðum.
Tvö urriðaseiði, annað heilbrigt en hitt með útþaninn kvið vegna PDK-
nýrnasýki (ör). Fyrir miðju er urriðaseiði með eðlilegt nýra en á neðstu mynd
má sjá jafnstórt seiði með svæsin einkenni PKD-nýrnasýki.