Bændablaðið - 18.07.2013, Qupperneq 28

28 Bændablaðið | Fimmtudagur 18. júlí 2013
Sem betur fer finnast fáar tegundir
villtra plantna og sveppa sem eru
hættulega eitraðar hér á landi.
Það eru einkum fimm tegundir
háplantna og þrjár tegundir
sveppa sem fólk á að varast.
Plönturnar sem um ræðir heita
ferlaufasmári, hófsóley, melasóley,
brennisóley og stóriburkni en
sveppirnir eru berserkjasveppur,
topphæringur og korndrjóli eða
kornskítur eins og hann er stundum
kallaður. Allar tegundirnar hafa
einhvern tíma verið notaðar til
lækninga og margar þeirra eru enn á
lyfjaskrám. Um 40% allra lyfja í dag
eru unnin úr plöntum og í eina tíð
voru öll lyf unninn úr plönturíkinu.
Einkenni eitrunar eru svipuð hjá
öllum tegundunum sem finnast hér
á landi nema hvað eitrun að völdum
korndrjóla sker sig úr en komið
verður nánar af því síðar. Algengustu
áhrif eitrunar eru höfuðverkur,
þreyta, svimi, ofsjónir, sviði í
munni, magakrampi, skynvilla,
ógleði, uppköst, niðurgangur,
verkir í þvagfærum og dásvefn.
Bruni á húð
Brennisóley er stundum nefnd brenni-
gras, hún er algeng um allt land og
flestir þekkja hana. Sóleyin er beisk á
bragðið og búfé forðast að bíta hana.
Í gamla daga var blómið notað til
að brenna burt vörtur. Plantan er öll
eitruð og getur valdið bruna sé hún
látin liggja við húð og sama gildir
reyndar um allar tegundir sóleyja.
Svefninn langi
Draumsóley eða melasól vex á melum
og í skriðum og er algeng nema á
Suður- og Suðvesturlandi. Melasól er
til í þrem litum gul, hvít og ljósrauð,
og eru þær hvítu og ljósrauðu
alfriðaðar. Nafnið draumsóley kemur
af því að plantan hefur löngum þótt
góð gegn svefnleysi. Sé hennar
neytt í miklu magni er hætt við að
viðkomandi sofni svefninum langa.
Ráð gegn innyflaormum
Stóriburkni finnst víða á Norðvestur-
og Suðvesturlandi og er mjög
áberandi þar sem hann vex. Mest er
af eitri í jarðstönglinum, þrátt fyrir
að öll plantan sé eitruð, en hún var
notuð til lyfjagerðar í aldaraðir og er
enn á lyfjaskrám. Lyf úr stóraburkna
þóttu prýðileg gegn innyflaormum.
Mögnuð galdrajurt
Ferlaufasmári vex á skjólgóðum og
skuggsælum stöðum í gjótum og
kjarri en er sjaldgæfur og friðaður.
Jurtin er öll eitruð en hefur lengi
verið notuð sem lækningajurt.
Fjórlaufungur eins og plantan er
stundum kölluð er mögnuð galdrajurt
og ber mörg nöfn, lásagras, skráa-
gras, þjófagras og þjófarót. Nöfnin
tengjast öll þeirri trú manna að ef
jurtin væri lögð við lása hrykkju
þeir upp, en plantan var einnig
talinn góð til að leysa hnúta og fóstur
hjá dýrum og mönnum. Sagt er að
menn sem hafi fjórlaufung í skónum
detti ekki þegar þeir glími. Plantan
er öll eitruð en þó aðallega berið.
Ofskynjunarsveppur
sem jólaskraut
Berserkjasveppur er auð-
þekkjanlegur á rauðum hatti með
hvítum doppum. Sveppurinn þykir
fallegur og eru eftirlíkingar af
honum oft notaðar sem jólaskraut.
Berserkjasveppur var fyrst greindur
hér á landi árið 1956 í Vaglaskógi.
Hann er sagður valda sterkum
ofskynjunaráhrifum. Virka efnið í
honum nefnist múskarín og hefur það
áhrif á miðtaugakerfið. Eitrun lýsir
sér með vöðvakippum, höfuðverk,
munnvatns- og tárarennsli, stama og
svima og ofskynjunum. Hjarta- og
lungnalömun geta fylgt sé um mjög
stóra skammta að ræða.
Lýsingin á eituráhrifum
berserkjasvepps er ekki í neinu
samræmi við þær sögur sem segja
frá berserkjagangi fornmanna. Sagt
er að Samar neyti þeirra og vitað er
til að hreindýr séu sólgin í þá og
hegði sér eins og drukkin eftir neyslu
þeirra. Í Síberíu borðuðu helgir menn
og töframenn sveppinn og alþýðan
drakk hlandið úr þeim og varð ölvað.
Í berserkjasveppnum eru fjögur
mismunandi eiturefni sem öll virka á
mismunandi líffæri. Magn eiturefna
er mjög breytilegt eftir vaxtarstað.
Getur valdið blindu
Topphæringur er líklega sá svepp-
ur sem hér er nefndur sem fæstir
þekkja. Hann er fremur smávaxinn,
með trjónulaga hatti sem er oft
þakinn ullhárum, gulur eða gulbrún
og með sprungin börð og gulleitar
fanir. Stafurinn er sléttur gulleitur
með glansandi hárum.
Topphæringur er algengur um
allt land og er talinn til hættulegra
eitursveppa því neysla á honum
getur meðal annars valdið blindu.
Í holdið duttu stór kaun
Korndrjóli eða kornskítur er að
öllum líkindum hættulegasti
sveppur inn sem vex hér á landi.
Algengast er að finna hann sem
harða svarta bjúgu um einn til þrjá
sentímetra á lengt. Drjólarnir eru
dvalastig sveppsins, en hann lifir
sníkjudýri á ýmsum grastegundum
og er mjög algengur í melgresi.
Eiturefni sveppsins verka aðallega
á starfsemi sléttra vöðva og við
endurtekna neyslu geta æðaveggir
herpst og valdið truflunum á blóðrás
þannig að drep komi í líkamshluta,
einnig geta útlimir kreppst svo að
fólk verður ófært um að hreyfa
sig. Eitranir af völdum korndrjóla
gengu í faröldrum um Evrópu á
miðöldum vegna drjólamengunar í
kornvöru. Vitað er að Íslendingar
drýgðu korn með mel í harðærum.
Vestur- Skaftfellingar voru fremstir í
meltekju og þaðan er dæmi um eitrun
af völdum korndrjóla frá árinu 1787.
Hannes Finnsson lýsti eitrun
Guðleifar Bjarnadóttur, seytján ára
stúlku frá Leiðarvöllum, á þessa leið:
„Í vesturparti Skaftafellssýslu bar
svo til, að stúlka nokkur varð fyrst
afllaus öðrum megin í kroppnum,
síðan heyrnarlaus, mállaus, sjónlaus
og afsinna, eftir átta vikna tíma
fékk hún aftur sjón, heyrn og aðra
sansa, en í holdið duttu stór kaun,
einkum komu göt á höfuðskelina
hér og hvar, þaðan af lifði hún í einn
mánaðartíma og andaðist síðan.“
Farið varlega
Að dæmunum hér að framan ætti að
vera ljóst að þrátt fyrir fæð villtra
eiturjurta og sveppa hér á landi
ætti enginn að leggja sér til munns
jarðargróður sem hann þekkir ekki.
Það er aftur á móti ekkert sem mælir
gegn því að fólk tíni villta sveppi
og plöntur sem það kann deili á og
borði með bestu lyst.
Fróðleiksbásinn
Vilmundur Hansen garðyrkjufræðingur
Garðyrkja & ræktun
Eitraðar jurtir í haga
Brennisóley.
Melasól.
Ferlaufasmári.
Stóriburkni.