Bændablaðið - 18.07.2013, Side 33

33Bændablaðið | Fimmtudagur 18. júlí 2013
Lesendabás
Bestu sitkagrenikvæmin
Sitkagreni á sér um 80 ára sögu
hér á landi og er sú trjátegund sem
skógræktarfólk bindur hvað mestar
vonir við sem framleiðslumikið
timburtré framtíðarinnar. Bestu
kvæmin vaxa hraðar hér á landi en
rauðgreni vex víða í Skandinavíu,
þar sem rauðgreni er uppistaðan í
stórfelldum timburiðnaði.
Í það stefnir að sitkagreni standi
undir verulegri atvinnusköpun
hérlendis. Lundir þess gróðursettir á
árunum 1945-1965, ásamt lerki- og
furulundum, skila nú tugum milljóna
króna árlega af sölu grisjunarviðar.
Tók tíma að sanna sig
Kynni íslensks skógræktarfólks
af sitkagrei hafa ekki alltaf verið
dans á rósum. Upphaflega voru
gríðarmikil afföll ungplantna í
frumstæðu gróðrarstöðvunum sem
voru á Íslandi um miðbik síðustu
aldar og undantekning að plöntur
næðu gróðursetningarstærð. Ungar
greniplöntur eru viðkvæmari fyrir
næturfrostum að sumri en t.d. furur
eða lerki og því urðu mikil afföll
sitkagrenis sem plantað var á flatlendi.
Auk þess eiga mörg kvæmi það til að
vaxa heldur lengi fram eftir hausti,
einkum í æsku, og skemmast í fyrstu
haustfrostum. Svo kom sitkalúsin
og menn gáfust nánast upp á að
gróðursetja sitkagreni í um 30 ár, eða
frá 1965 til 1995.
Með tímanum varð ljóst að trén
sem lifðu áttu til að verða formfögur
og að sitkalúsin drap þau ekki þrátt
fyrir stundum mikið nálatap. Um og
eftir 1990 varð líka ljóst að æ fleiri
sitkagrenigróðursetningar voru farnar
að vaxa mjög vel. Áhugi á tegundinni
jókst á ný, nýjar kvæmatilraunir voru
gróðursettar, frostþol kvæma var
prófað vor og haust og áhrif sitkalúsar
voru skoðuð í þaula.
Uppruni kvæma
Flest sitkagrenikvæmi sem hér hafa
verið gróðursett eru frá landsvæðum
við Prince Williams-flóa á suðurströnd
Alaska, mest frá Kenai-skaga vestan
flóans eða Cordova/Copper River-
svæðinu austan hans. Rannsóknir
Aðalsteins Sigurgeirssonar sýna að
á þessu svæði er grenið að miklu
leyti blendingur sitkagrenis og
hvítgrenis, þ.e.a.s. sitkabastarður. Fjær
ströndinni eru einkenni hvítgrenis
ráðandi, en einkenni sitkagrenis
víða næst ströndinni. Suður með
hinu svokallaða pönnuskafti Alaska
er svo hreint sitkagreni. Munur á
þessum tegundum felst m.a. í því að
hvítgreni er miðlungsstórt tré með
fremur mjóa krónu en sitkagreni er
risatré, oft greinagróft og krónumikið.
Á heimaslóðum sínum í Alaska
nær sitkagreni meira en 60 m hæð
og sunnar tæplega 100 metrum.
Sitkagreni hefur þegar náð 25 metra
hæð hér á landi og eru þau tré enn í
miklum vexti. Enginn vafi er á því
að sitkagreni eigi eftir að ná a.m.k.
40 m hæð hérlendis. Hvítgreni
er meginlandstegund aðlöguð
stuttu sumri og köldum vetrum en
sitkagreni er strandtegund aðlöguð
lengri vaxtartíma og mildari veðráttu.
Einkenni sitkabastarðs eru þar á milli,
sum kvæmi meira í átt til sitkagrenis
en önnur til hvítgrenis.
Tilraunir og kvæmaval
Í frostþolstilraunum Brynjars
Skúlasonar o.fl. kom greinilega fram
að hreint hvítgreni hóf vöxt snemma
og var minna frostþolið að vori en
sitkabastarður eða hreint sitkagreni.
Að hausti snérist dæmið við og
tiltölulega hrein sitkagrenikvæmi
sýndu minnst frostþol. Hópur kvæma
sýndi gott frostþol bæði vor og haust
og voru þau bestu frá Turnagain Arm,
sem er fjörður nyrst á Kenai-skaga,
en allmörg önnur voru ekki marktækt
lakari.
Sömu kvæmin voru einnig
gróðursett í tilraunaseríu í öllum
landshlutum á vegum Aðalsteins
Sigurgeirssonar árið 1996. Sú
tilraunasería inniheldur mörg kvæmi
en er heldur ung til að gefa góðar
upplýsingar um vöxt. Kvæmatilraunir
gróðursettar á nokkrum stöðum árið
1970 gefa því ábyggilegri upplýsingar
að svo stöddu. Samkvæmt nýlegum
mælingum Lárusar Heiðarssonar á
þeim koma kvæmin Cordova, Homer
og Sitka hvað best út í Selsskógi í
Skorradal. Þetta eru tiltölulega hrein
sitkagrenikvæmi, sérstaklega kvæmið
Sitka sem er jafnframt talsvert suðlægt.
Í Þjórsárdal vaxa sitkabastarðskvæmi
betur og er kvæmið Seward best þar.
Hugsanlega ætti því að vera munur á
kvæmavali á milli út- og innsveita.
Sitkagreni ber nú reglulega fræ hér
á landi og því erum við ekki lengur
háð innflutningi. Til þessa hefur mest
verið tínt á Tumastöðum, en uppruni
þeirra trjáa er fremur suðlægur. Sami
efniviðurinn er uppistaðan í íslenska
frægarðinum í Taraldsey í Noregi.
Nýlega hefur einnig verið á boðstólum
innlent fræ tínt í lundum upphaflega
frá Cordova, Homer (hvort tveggja í
Þjórsárdal) og Copper River Valley
(Binnulundur á Egilsstöðum) sem
er austan fjalls frá Cordova. Mælt er
með öllum þessum kvæmum, ásamt
kvæminu Seward, en e.t.v. ætti að
beina gróðursetningu kvæmanna
Tumastaða og Taraldsey til lágsveita
sunnan- og vestanlands á meðan hin
kvæmin hæfa á landinu öllu.
Tilfellið er að allmörg kvæmi
sitkagrenis og sitkabastarðs hafa
staðið sig vel hérlendis svo fremi að
landval til gróðursetningar hafi verið
í lagi (sæmilega frjósamar brekkur
eru bestar). Tilraunirnar frá 1996 fara
brátt að gefa góðar upplýsingar sem
bæta ætti kvæmaval enn meira. Auk
þess er þegar búið að stíga næsta skref
í kynbótum sitkagrenis hér á landi
með stofnsetningu nýs frægarðs á
Tumastöðum í Fljótshlíð. Ætti hann
að fara að gefa fræ innan 20 ára.
Þröstur Eysteinsson
Skógrækt ríkisins
Sitkagreni á sér um 80 ára sögu hér á landi.
Um allan heim lifa villtir grasbítar
úti í náttúrunni allan ársins hring.
Þetta geta verið spendýr, fuglar
og skordýr. Sambýli gróðurs og
beitarfénaðar í heiminum á sér
því langa sögu. Þetta sambýli
hefur haft mikil áhrif á það hvers
konar gróðursamfélög hafa þróast
á hverjum stað. Villt rándýr
hafa síðan áhrif á stofnstærð
beitardýranna þar sem þau eru.
Þegar Ísland byggðist voru hér
engin villt spendýr nema refurinn.
Fuglar eins og gæs og álft hafa þá
verið helstu grasbítarnir.
Þegar landnámsmenn komu til
Íslands með búpening sinn áttuðu
þeir sig fljótt á þessu. Í heimalöndum
sínum höfðu þeir búið við úlfa,
birni, gaupur og fleiri rándýr sem
drápu búfénað. Þar þurfti því að
vakta búpening svo hann yrði ekki
villidýrum að bráð. Hér var hins
vegar hægt að hafa búfé eftirlitslaust
fjarri mannabyggð allt sumarið og
hefur svo verið síðan. Íslenska búféð
varð því að einkennisbeitardýrum
í náttúru landsins en ekki hirtir,
dádýr, sauðnaut eða aðrar tegundir
sem sjá má svo víða annars staðar.
Málnytjafénaður þurfti þó að vera
undir eftirliti svo að hægt væri
að smala honum saman til mjalta
en á Íslandi var mjólkurmatur
undirstöðufæða fólksins á meðan
kornið gegndi því hlutverki í Noregi.
Beit í óbyggðum kallaði hins
vegar á reglur og samvinnu um
smalamennsku. Það má segja að
skipulag í kringum smalamennsku
og fjallskil hafi mótað skipulag
landsins frá upphafi byggðar og
um þetta eru heilu lagabálkarnir í
Grágás og Jónsbók. Örnefni urðu
mikilvægur vegvísir við smölun
beitilanda og hafa varðveist vegna
þess að smalar þurfa að þekkja þau.
Raddir hafa verið uppi um
að sauðfé verði eingöngu haft á
afgirtu landi. Að mínu mati er það
ekki skynsamleg krafa. Þegar fé
er á túnum eða í heimalöndum er
landið oftast afgirt að hluta eða
öllu leyti. Það yrði hins vegar
gífurlega kostnaðarsamt og í
raun óframkvæmanlegt að girða í
sundur fjöll og hálendið og þar er
féð yfirleitt ekki nema tvo mánuði
á ári. Ég held að flestum þyki nóg
um girðingar í landinu. Ég tel miklu
skynsamlegra að við einbeitum
okkur að girðingum þar sem þeirra
er mest þörf, t.d. með því að girða af
skógræktarsvæði, uppgræðslusvæði,
vegi og önnur svæði þar sem beitar
er ekki óskað. Það þarf svo að gera
sérstakar ráðstafanir á svæðum þar
sem hefðbundinn búskapur hefur
nánast lagst af.
Áhrif beitar á gróður
Beit á óræktað land og heyskapur
á útjörð var til skamms tíma
grundvöllur búskapar og þar með
byggðar í landinu. Á þessu hefur
orðið mikil breyting og nú kemur
stór hluti fóðursins af ræktuðu
landi. Vegna þessa er útjörð beitt
í stuttan tíma ár hvert miðað við
það sem áður var. Á liðnum öldum
hefur landið víða verið ofnýtt enda
barðist þjóðin fyrir lífi sínu, oft við
erfitt tíðarfar og eldgos. Við eigum
það m.a. sauðkindinni að þakka að
forfeðrum okkur tókst að þrauka í
landinu. Tilvist hennar hefur verið
samofin lífsbaráttu og menningu
þjóðarinnar. Því megum við ekki
gleyma. Þegar þjóðin tók að rísa
eftir aldalanga baráttu fyrir lífi
sínu átti hún sér ýmsa drauma um
framtíðina. Einn af þeim var sá að
endurheimta tapaðan jarðveg og
gróður. Mikill árangur hefur náðst
á því sviði og má það m.a. þakka
markvissri uppgræðslu, hagstæðu
tíðarfari, styttingu beitartíma, og
tímabundinni friðun svæða sem illa
voru farin.
Gróðurfar landsins eins og það
er núna hefur mótast af því að hér
hefur verið beit um aldir. Almennt
gildir að mikil beit leiðir til þess
að skógar minnka eða hverfa. Í
nágrannalöndum okkar er algengt
að nota beitarfénað til að halda
landi skóglausu á svæðum sem
menn vilja ekki að séu vaxin skógi.
Hér er verið að tala um skóg sem
þarf að vaxa frá grunni. Þegar tré
eru búin að ná ákveðinni hæð getur
skógur dafnað vel þó að botngróður
sé beittur. Það er því fyrst og fremst
við endurnýjun skóga sem beit er
áhrifavaldur. Beitarþunginn ræður
því svo hversu þéttur skógur vex
upp í landinu. Mikil beit getur
haldið landinu skóglausu en skógur
getur vaxið upp við hóflega beit,
sé trjágróður á svæðinu og tíðarfar
hagstætt fyrir fræþroska.
Ásýnd landsins
Í framhaldi af þessu vakna
spurningar um það hvernig við
viljum að landið líti út. Ísland, eins
og við þekkjum það, er opið og
útsýni víða mikið. Það er auðvelt
að komast um landið en þéttir
skógar eða kjarr geta gert land mjög
torvelt yfirferðar. Ákveðnir staðir á
Íslandi eru vaxnir svo þéttu birki-
eða víðikjarri að nánast er ófært
um landið og þessi svæði stækka
ört. Það er t.d. áberandi þegar ekið
er um Suðurland hvað víðir er í
mikilli sókn. Í þéttum skógi geta
sérkenni í landslagi, náttúruperlur
og fornminjar auðveldlega týnst. Eitt
af því sem einkennir Ísland er grasi
grónar brekkur og grundir. Þeim
verður ekki viðhaldið nema með
sauðfjárbeit eða slætti. Að öðrum
kosti munu tré, runnar eða aðrar
stórvaxnar tegundir taka yfir.
Ég geri ráð fyrir að margir vilji
að landið verði áfram frekar opið
en skógur jafnframt aukinn. Einnig
tel ég víst að flestir vilji að reynt
sé að sporna gegn því að skógar
verði svo þéttir að ekki sé fært
um þá. Stórvaxnar plöntutegundir
eins og kerfill og hvönn (jafnvel
lúpína og mjaðjurt) geta einnig
torveldað umferð um landið.
Hófleg sauðfjárbeit er eitt af bestu
stjórntækjunum til að takmarka
þéttleika þessara tegunda.
Seint verða allir á eitt sáttir um
það hvar þurfi að friða land fyrir beit,
hvar megi beita og þá hversu mikið.
Slíkar ákvarðanir þurfa að byggjast á
rannsóknum á beitarþoli og samspili
beitar, gróðurs og jarðvegs. Ýmsar
rannsóknir liggja fyrir á þessu sviði
en frekari rannsókna er þörf. En
spurningin um beit tengist einnig
því hvernig við viljum að landið
líti út í framtíðinni og því hvort við
viljum sjá íslenska búféð í náttúru
landsins eins og verið hefur frá
upphafi byggðar.
Guðni Þorvaldsson
Hugleiðing um sauðfjárbeit:
Beit er náttúruleg
Þeir félagar Guðni Þorvaldsson
og Ólafur Dýrmundsson, sem
mynduðu meirihluta ítölunefndar
fyrir ítölu á Almenninga í
Rangárvallasýslu, rita enn
á ný grein um ítölugerðina
í Bændablaðið þann 4. júli.
Þar fjalla þeir – enn á ný – um
aðferðir sem notaðar voru fyrir
um hálfri öld við mat á beitarþoli
og telja að Sveinn Runólfsson
landgræðslustjóri vegi ómaklega
að þeirri gömlu aðferðafræði. Þar
kemur – enn á ný – ranglega fram
að þeim aðferðum hafi verið ýtt
til hliðar.
Þær aðferðir sem Guðni og
Ólafur nefna í greininni voru
vissulega afrakstur merkilegrar
þróunarvinnu sem fór fram undir
stjórn Ingva Þorsteinssonar hjá
Rannsóknastofnun landbúnaðarins
(RALA). Sú þróunarvinna hélt þó
áfram og var aðferðafræðinni breytt
nokkuð á árunum 1983-1987 í kjölfar
víðtækra rannsókna og mælinga
á afréttum landsins. Í samræmi
við alþjóðlega þróun og aukna
þekkingu á sviði beitarvísinda var
vaxandi áhersla lögð á ástand lands
í greinargerðum sem RALA hefur
unnið að. Gamlar beitarþolstölur
voru afturkallaðar formlega með
yfirlýsingu frá RALA árið 1999.
Þetta var talið nauðsynlegt vegna
þess að ýmsir aðilar „héngu á“
gömlum tölum, jafnvel þótt breyttar
aðferðir hefðu gert þær ómarktækar.
Vissulega er það rétt hjá þeim Guðna
og Ólafi að stærð gróðurlendis og
gæði þeirra skipta máli við mat á
landi, en ástand þess þarf einnig
að vera með þeim hætti að beit
sé ásættanleg landnýting. Margt í
aðferðafræðinni sem þróuð var í
upphafi er í fullu gildi þar sem það
á við, á landi sem er talið hæft til
beitar. Því er það rangt sem þeir
félagar halda fram að fallið hafi
verið frá gömlum aðferðum; þær
voru einfaldlega þróaðar enn frekar.
Þeir félagar víkja nokkrum
orðum í grein sinni að birki og telja
að beit nú sé æskileg til að sporna
við að birkiskógur verði of þéttur
sem geri land erfitt til beitar og
útivistar. Þetta á vitaskuld ekki við
þar sem land er að mestu illa gróið en
birki að nema land með einstökum
ungplöntum á stangli. Beitin hamlar
þessu landnámi og viðheldur slæmu
ástandi landsins.
Ólafur Arnalds, prófessor við
Landbúnaðarháskóla Íslands.
Almenningar, beit og gamlar aðferðir
Birki (neðarlega til hægri) að nema land í lífrænni jarðvegsskán á Almenn-
ingum, þar sem land hefur tekið við sér vegna friðunar svæðisins fyrir beit.
Svæðið er á afar viðkvæmu stigi í framvindu. Ungplöntur af birki og víði eru
bitnar af fé, sem kemur í veg fyrir útbreiðslu þeirra. Langt mun líða áður en
skógur hamlar för á þessum slóðum. Mynd / Ása L. Aradóttir