Bændablaðið - 24.04.2013, Side 38

38 Bændablaðið | Miðvikudagur 24. apríl 2013
Ráðstefnan Fölsuð matvæli – hvað er til ráða?
Matvælaöryggi mikilvægt fyrir verðmætasköpun
– segir Sveinn Margeirsson, forstjóri Matís
Þann 16. apríl sl. stóð Vöru-
stjórnunarfélag Íslands fyrir
ráðstefnu undir yfirskriftinni
Fölsuð matvæli – hvað er til ráða?
Sem kunnugt er af fréttum síðustu
mánaða hafa komið upp nokkur
vörusvikamál í Evrópu og var
þessari ráðstefnu m.a. ætlað að leita
svara við því hvernig hægt sé að
bæta matvælaöryggi og koma í veg
fyrir slík svik í matvælaframleiðslu.
Málið er víðfeðmt en á vissulega
erindi í almenna umræðu á Íslandi,
því nýverið komu upp mál hér á
landi – í úttektum Matvælastofnunar
– þar sem ranglega var staðið að bæði
innihaldslýsingum og merkingum
matvæla í nokkrum tilfellum.
Hollenska matvælastofnunin hefur í
kjölfar vörusvikamálanna í Evrópu
– þar sem hrossakjöt hefur t.a.m.
verið notað í stað nautakjöts – farið
þess á leit við viðskiptavini hollenska
kjötvöruframleiðandans Selten að
athuga hvort um rétta kjöttegund hafi
verið að ræða í viðskiptunum. Talið
er að Selten hafi selt hrossakjöt að
einhverju leyti sem nautakjöt til yfir
370 fyrirtækja víðs vegar um Evrópu
og að magnið sé nálægt 50 þúsund tonn.
Ráðstefnuhald í skugga
vörusvikamála
Ráðstefnan var haldin í samvinnu
við GS1, Matís, Matvælastofnun og
Háskóla Íslands og henni lauk með
erindi Sveins Margeirssonar, forstjóra
Matís, en hann fjallaði um hagnýtingu
rekjanleika í matvinnslu og tók
auk þess saman efni ráðstefnunnar.
„Ráðstefnan gekk að mínu mati vel.
Mismunandi hliðar rekjanleika og
öryggis neytenda voru til umræðu, út
frá sjónarhorni neytenda, tæknilausna
og rannsókna, auk þess sem
Matvælastofnun fór yfir helstu reglur
sem gilda á þessu sviði. Mörg erindin
höfðu tilvísun í þau mál sem komið
hafa upp sl. misseri og rýrt hafa traust
neytenda á matvælaframleiðendum,
s.s. hrossakjötsmálið nú nýlega.
Lára Ómarsdóttir, sem sjálf titlaði
sig sem hinn „óþolandi neytanda“,
vakti athygli ráðstefnugesta á því
að upplýsingar um framleiðslu og
dreifingu matvæla, t.d. uppruni og
umhverfisáhrif, gætu haft úrslitaáhrif
um val neytenda á matvörum. Þarna
eru að mínu mati mikil sóknarfæri
fyrir íslenska matvælaframleiðslu,
landbúnaðarafurðir ekki síður en
sjávarafurðir. Það hefur orðið mikil
þróun í framleiðslu sjávarafurða á
Íslandi sl. 10 ár eða svo, m.a. vegna
öflugra samkeppnissjóða eins og AVS
(Aukið Virði Sjávarfangs). Nýting
hefur aukist, meðferð afla hefur
batnað og nýting aukaafurða skilar
auknum verðmætum, samhliða því að
aukinnar þekkingar hefur verið aflað
um eiginleika hráefnisins og magn
aðskotaefna, s.s. PCB.
Hagnýting rekjanleika og heildstæð
sýn á virðiskeðju sjávarafurða hefur
gegnt veigamiklu hlutverki í þessari
þróun. Í landbúnaði hefur líka átt
sér stað ánægjuleg þróun, t.d. með
aukinni nýtingu aukaafurða, en ég
tel að landbúnaðurinn eigi samt sem
áður mikið inni. Það þarf að fjárfesta
í aukinni þróun innan landbúnaðar á
þessu sviði ef tækifærin eiga að nýtast.“
Dr. Heiner Lehr tók fyrst til máls
á ráðstefnunni en hann er alþjóðlegur
ráðgjafi um rekjanleikja og einn
af forsvarsmönnum TraceFood-
verkefnisins hjá Evrópusambandinu
sem gengur út á að búa til staðal
fyrir rekjanleika upplýsinga. „Dr.
Heiner Lehr var einn lykilmanna
í TRACE-verkefninu, sem styrkt
var af rammaáætlun Evrópu um
rannsóknir og þróun,“ segir Sveinn.
„Rammaáætlunin, sem Íslendingar
greiða til eins og aðrar Evrópuþjóðir,
hefur gegnt lykilhlutverki í þróun
rekjanleikalausna og rekjanleikastaðla.
TRACE snerist í stuttu máli um að
búa til samhæfðan staðal fyrir miðlun
rekjanleikaupplýsinga, en slíkur staðall
er lykilatriði til að mismunandi aðilar
í virðiskeðju matvælaframleiðslu (t.d.
sláturhús og kjötvinnsla) geti miðlað
upplýsingum sín á milli á öruggan og
ódýran hátt.“
Matvælaöryggi mikilvægt
verðmætasköpun í
matvælaframleiðslu
„Í erindi mínu lagði ég áherslu á
mikilvægi þess að horfa á hráefnisöflun,
framleiðslu og neytendamarkað
sem eina heild og mikilvægi
matvælaöryggis fyrir verðmætasköpun
í matvælaframleiðslu. Ég fór stuttlega
yfir nokkra hagnýtingarmöguleika
rekjanleika, allt frá möguleikum
til aðgreiningar á markaði til
framleiðslustjórnunar og markviss
vals hráefna.
Í dag er mjög miklum upplýsingum
safnað um matvælaframleiðslu, t.d.
í gæðastýringarkerfi sauðfjárbænda,
en ég varpaði upp spurningu um það
hvernig við nýtum þær til að bæta
framleiðslu, skapa sérstöðu eða ná
niður kostnaði við aðföng?
Í dag eru framleidd 3.500-4.000
milljón tonn af matvælum í heiminum
árlega. Allt að 30-50% af þessum
matvælum fara til spillis, að nokkru
leyti vegna rangra vinnubragða
og skorts á yfirsýn. Kostnaður við
matvælaframleiðslu er óþarflega hár
í mörgum tilvikum, m.a. vegna dýrra
aðfanga og langra flutningskeðja.
Þarna eru ótal tækifæri ef við höldum
rétt á spilum, höfum yfirsýn yfir
hráefnin, markaðina og tækifærin
– beitum margs konar þekkingu og
þorum að fjárfesta í þróun sem miðar
að því að koma til móts við þarfir
markaðarins.
Dæmi um gott samspil hráefna og
markaða sést vel í tilviki lífrænnar
ræktunar, sem Íslendingar hafa sett
sér markmið um að auka í 15% af
heildarlandbúnaðarframleiðslu.
Lífræn ræktun hefur verið sá hluti
matvælamarkaðarins sem vaxið
hefur hvað hraðast sl. ár og hafa
rannsóknir sýnt að neytendur sem
velja lífrænar vörur gera mestar
kröfur allra neytendahópa um gagnsæi
virðiskeðjunnar. Markmið um aukinn
hlut lífrænnar ræktunar í íslenskri
landbúnaðarframleiðslu verða því
að fara saman við aukna miðlun
upplýsinga til neytenda, auk þess
sem við eigum horfa til möguleika
sem liggja í að að nýta vannýttar
auðlindir sjávar, s.s. slóg, til lífrænnar
áburðarframleiðslu.“
Snjallsímahugbúnaðurinn
Gagnalaug
Aukið gagnsæi í matvæla-
framleiðslunni og þar með aukið
matvælaöryggi krefst þess að betra
aðgengi sé að upplýsingum; bæði
fyrir neytendur og þá sem starfa í
virðiskeðjunni. Á ráðstefnunni var
einmitt kynntur hugbúnaður fyrir
snjallsíma sem heitir Gagnalaug og
fyrirtækið GS1 hefur umsjón með.
Að sögn Benedikts Haukssonar,
framkvæmdastjóra GS1 á Íslandi, er
þróun hugbúnaðarins langt komin og
tæknilega er hann í raun tilbúinn til
að taka á móti gögnum. Stefnt er
að því hann verði að fullu kominn
í gagnið nk. vetur en það er þó háð
því hvernig samstarf við framleið-
endur og aðra aðila í virðiskeðjunni
gengur. Markmið Gagnalaugar er að
auðvelda neytendum netaðgang að
áreiðanlegum upplýsingum um vörur,
en næsta skref við þróun Gagnalaugar
er einmitt að framleiðendur veiti
rafrænan aðgang að upplýsingum á
borð við næringarinnihald, uppruna
og umhverfisáhrif.
Verðmæti gagnsæisins
Sveinn segir erfitt að leggja nákvæmt
tölulegt mat á mikilvægi eða virði
gagnsæis í virðiskeðjunni, enda séu
fjölmargir möguleikar til að hagnýta
rekjanleikan. „Í sjálfu sér má segja
að það sé ekkert nýtt við hagnýtingu
rekjanleika. Góðir bændur hafa um
aldir valið gimbrar til ásetnings sem
koma undan bestu ánum. Það er
dæmi um n.k. framleiðslustýringu
grundvallaða á hagnýtingu rekjan-
leika. Á sama hátt hafa neytendur
um árabil keypt kjöt beint frá bónda
vegna þess að þeir hafa treyst afurð-
unum eða haft á þeim sérstakt dálæti.
Í því tilviki hefur bóndinn aðgreint
sig á markaði.
Beiting upplýsingatækni hefur
gert okkur kleift að ná utan um mun
stærra og flóknara svið rekjanleika
sl. ár. Í mínum huga er lítill vafi á
að hagnýting rekjanleika muni breyta
framleiðslu og dreifingu matvæla
mikið á komandi árum. Neytendur
vilja geta treyst því sem þeir leggja
sér til munns og munu gera þá kröfu
til bænda, sjómanna, vinnsluaðila,
smásala og annarra í virðiskeðju
matvæla framleiðslu að menn segi satt
og rétt frá. Í þessu felast tækifæri
fyrir matvælaframleiðendur með
metnað, ekki síst þegar við getum
sýnt fram á ómengaðar auðlindir
sem nýttar eru með ábyrgum hætti
til matvælaframleiðslunnar.“
Ófullnægjandi eftirlit með
varnarefnum í matvælum
Önnur hlið á matvælaöryggi er sú
sem snýr að eftirliti með efnum í
matvælum; því að farið sé að reglum
varðandi leyfð efni í mat og magn
þeirra. Samkvæmt matvælalöggjöf
sem innleidd var hér á Íslandi rétt
fyrir áramótin 2011/2012 á að mæla
um 150 varnarefni (þá skordýraeitur,
illgresiseyðir, sveppalyf o.fl.) í hverju
sýni af matvælum (eins og grænmeti
og ávöxtum). Hér á landi eru einungis
tæki til mælinga á 65 efnum. Sveinn
segir matvælalöggjöfin hafi m.a. falið
í sér lögboðnar skyldur um mælingar
á mun fleiri varnarefnum en kleift
hefur verið að mæla með núverandi
tækjabúnaði sem fyrir hendi er
hér á landi. Því hefur verið í gildi
undanþága. Matvælastofnun hefur
yfirumsjón með matvælaeftirliti, en
Matís hefur sinnt þeim mælingum á
varnarefnum sem gerðar hafa verið.
„Verkefnið Örugg Matvæli er farið
af stað, en það hefur að markmiði að
byggja upp tækjabúnað, þjálfa starfs-
fólk og byggja upp gæðakerfi Matís
tengd þjónustu við Matvælastofnun.
Verkefnið er unnið í samvinnu við
Matvælastofnun og þegar því lýkur
verður hægt að sinna lögboðnum
skyldum um varnarefnamælingar, auk
annarra mælinga, m.a. mælingum á
sveppaeitri og þörungaeitri. Það að
hægt sé að gera slíkar mælingar hér á
landi kann að hafa mikið að segja um
þróunarmöguleika t.a.m. í kornrækt og
kræklingarækt hér á landi – og setur
mikilvægi matvælaöryggis í gott sam-
hengi við möguleika til verðmæta-
sköpunar í matvælaframleiðslu.
Ef áætlanir verkefnisins ganga
eftir mun Matís geta sinnt lögboðnum
mælingum um mitt ár 2014.“
Er ólöglegt skordýraeitur
í matnum okkar?
Vegna þess hversu vanbúnir við
Íslendingar erum til að mæla efni í
matvælum má ætla að einhverjir erlendir
seljendur matvæla sjái sér hag í því að
selja okkur vörur sem ekki standast
evrópskar reglugerðir. „Það er erfitt
að fullyrða um stöðu matvælaeftirlits
hér á landi í samanburði við aðrar
þjóðir en ekki er hægt að útiloka að
einhverjir óprúttnir framleiðendur
matvæla telji sig geta komið slakari
vöru í dreifingu hér á landi en annars
staðar,“ segir Sveinn. „Undanþágur
frá löggjöf eru skiljanlega ekki til
þess fallnar að auka traust neytenda,
né heldur þau atvik sem komið hafa
upp sl. misseri og hafa óneitanlega
rýrt traust til matvælaframleiðslu á
heimsvísu, sem og hér innanlands.
Hér á landi hefur matvælaöryggi,
þ.m.t. matvælaeftirliti, því miður ekki
verið ofarlega í forgangsröðinni. Við
Íslendingar söfnum nú þegar miklu
af gögnum um framleiðslu matvæla
hér á landi, m.a. um aðskotaefni,
umhverfisáhrif og næringargildi
og höfum alla burði til að vera í
fremstu röð í miðlun upplýsinga
um matvæli. Það felast tækifæri
fyrir matvælaframleiðsluþjóð eins
og Íslendinga í að leggja áherslu á
að auka traust á okkar framleiðslu.
Við eigum að fjárfesta í þróun á
öruggum, heilnæmum matvælum,
miðla um þau upplýsingum og taka
feginshendi við ábendingum hinna
„óþolandi neytenda“ um það sem
betur má fara.“ /smh
Sveinn Margeirsson segir mikilvægt að auka traust okkar á eigin framleiðslu.
Vegna skorts á tækjabúnaði hefur Ísland verið á undanþágu, frá því í nóvem-