Sagnir - 01.04.1988, Qupperneq 16

Bændur falla fyrir markaðnum
nema helst á vorin og í aðalatriðum
var baráttan um vinnuaflið jöfnuð
með því að sækja háseta á þilskipin
út fyrir verslunarsvæðið, jafnvel alla
leið til Færeyja. Samkeppni þessara
greina dugar því skammt til að skýra
þróun útgerðarinnar.
Fjöldi báta er slæmur mælikvarði
á viðgang bátaútvegsins. Vissulega
fækkaði bátum á síðari hluta nítj-
ándu aldarinnar en þeir sem eftir
voru skiluðu meiri afla að landi. í
raun voru það aðallega afkasta-
minnstu bátarnir sem heltust úr lest-
inni en á sama tíma var blómaskeið
í útgerð vertíðabáta eins og sést af
tölum um afla og útflutning sem
ekki er hirt um að birta hér. Meiri
afli bátanna stafaði af sérhæfingu í
búskap Djúpbænda og afkastameiri
verslun í héraðinu. Ein afleiðingin
var sú að Djúpbændur fóru að leita
sér að jarðnæði á fjörugrjótinu eins
og sagt var frá í upphafi.
Útvegsbændur gátu flutt meiri
afla að landi á bátunum ef þeir
höfðu útgerð þeirra að aðalatvinnu í
stað þess að stunda sjóróðra með
búskap. Fyrir útgerðina á verslunar-
svæði ísafjarðar skipti mestu máli
að stöðugt vaxandi ásókn kaup-
manna í fisk til útflutnings veitti
báðum greinum útgerðarinnar svig-
rúm til vaxtar. Viðskiptaþjóðfélagið
var að komast af barnsaldri á versl-
unarsvæði ísafjarðar.
Vélar í stað ára
Eftir því sem leið nær aldamótunum
varð manneklan á verslunarsvæði
ísafjarðar tilfinnanlegri. Þótt bátaút-
vegurinn stæði eitthvað betur að
vígi en þilskipaútgerðin þá fór því
fjarri að bátaútvegsmenn ættu alls-
kostar um vinnuafl. Að vísu var vax-
Tilvísanir
1 Þjóðviljinn ungi VIII. árg. 16. febr.
1899.
2 Gísli Jónsson: Síðasti faktorinn. Rv.
1970, 7.
3 Þjóðuiljinn II. árg. 28. júlí 1888.
4 Þjóðviijinn III. árg. 17. des. 1888.
andi vinnumarkaður við Djúp og fyr-
ir kom að offramboð var á vinnuafli
en vöntun var sár á öðrum tímum,
óstöðugleikinn var einkenni vinnu-
markaðarins. Þegarvel aflaðist vant-
aði fólk til vinnu og kaupgjald
hækkaði en þegar afli brást blasti at-
vinnuleysi við.
A þeim vertíðum sem erfiðast var
að manna bátana urðu útvegsbænd-
ur að sætta sig við að ráða háseta
fyrir fast kaup í stað þess að láta þá
taka hlut. Ef lítið aflaðist gat orðið
umtalsverður halli á útgerðinni. Við
þessar aðstæður var brýnt fyrir út-
vegsbændur að reyna allt til að
fækka hásetunum. Haldbesta ráðið
var að fá vélar í bátana.
Um aldamótin voru Danir við
veiðar vestra og notuðu vélbáta sem
íslenskir róðrakarlar dauðöfunduðu
þá af. Einnig voru hvalveiðar
Norðmanna vélvæddar og gufuskip
önnuðust flutninga innanhéraðs og
utan þannig að nóg var um fyrir-
myndir. Árin 1901 og 1902 leituðu
fyrstu útvegsmennirnir vestra eftir
vélum í báta sína. Raunar byrjaði
þetta með tveim óskyldum tilraun-
um og hafði sú frumlegri norska
hvalbáta að fyrirmynd:
Skip með róðravél hefur Ásmund-
ur Ásmundsson skipasmiður í
Hnífsdal verið að smíða í vetur,
lagið á skipinu er alveg nýtt, beint
stefni að aftan eins og á gufu-
skipi. Vélin hefur að mestu leyti
verið smíðuð á Dvergasteini
[norskri hvalveiðistöðj, henni er
snúið með handafli og fara spað-
arnir 9 snúninga meðan hjólið
sem snúið er fer einn.10
Þessi hugdetta átti að vísu ekki
eftir að auðga íslenska bátaútveginn
en hún sýnir hversu knýjandi var að
endurbæta árabátana. Sú lausn sem
5 Þjóðviljinn V. árg. 8. okt. 1896.
6 Þjóðviljinn ungi II. árg. 27. júlí 1893.
7 Árni Gíslason: Gullkistan. ísafjörður
1944, 268.
8 Þorkell Jóhannesson: Alþingi og at-
vinnumálin. Rv. 1948, 288.
Danir kynntu hér náði verulegri út-
breiðslu og á árunum 1903 til 1907
voru settar vélar í velflesta vertíða-
báta við Djúp. Engar nákvæmar töl-
ur eru þó til um fjölda vélbátanna á
fyrstu árum þeirra enda var skýrslu-
gerð ekki samræmd nýjum aðstæð-
um fyrr en árið 1913.
Víst er þó að haustið 1907 var
þessi breyting að mestu um garð
gengin vestra og síðustu útvegs-
mennirnir að gefast upp við árina.
Aðalvíkingurinn Árni Sigurðsson er
dæmi um slíkan mann. Haustið
1907 bar hann sig upp við útibús-
stjóra Ásgeirsverslunar á Hesteyri
og lýsti svo vandræðum sínum við
útgerð árabáta:
Með því að mér er ómögulegt
lengur að halda áfram þessum
gamla útveg mínum, vegna þess
að enginn fæst á árar bát lengur
af mönnum sem má kalla. Þá að-
spyr ég yður hvort yður sýndist
ekki ráð fyrir mig að reyna til að fá
mér part í mótor [vélbát] ekki
minna en hálfan til þess bið ég
yður gott til leggja.11
Þarna kemur fram að horft var til
verslunarinnar um stuðning við vél-
væðinguna. Öllum heimildum ber
saman um að kaupmenn hafi stutt
við bakið á útvegsmönnum og lán-
að þeim til véiakaupa. Á móti komu
viðskipti sem kaupmönnum var
mjög annt um að tryggja.
Bátaútvegurinn breyttist ekki í
aðalatriðum með vélvæðingunni
heldur féll þessi tækninýjung að
fyrri breytingum. Vafalaust er þó að
vélvæðingin jók enn afköst bátaflot-
ans þótt hásetum fækkaði. Þannig
má segja að vélvæðingin hafi verið
síðasta skrefið í þróun bátaútvegs-
ins. Við tók tímabil hægfara þróun-
ar en það er önnur saga.
9 Heimir Þorleifsson: Frá einveldi til
lýðveldis. Rv. 1974, 79.
10 Vestri I. árg. 29. mars 1902.
11 Þskj. E 17. 1. Árni Sigurðsson útvegs-
bóndi Aðalvík til Sigurðar Pálssonar
faktors á Hesteyri, 15. nóv. 1907.
12 SAGNIR