Sagnir - 01.04.1988, Side 42

Lénsveldi eða bændasamfélag
Saurbæjarhreppi og í S.-Þingeyjar-
sýslu er jarðeignin ekki nærri eins
samþjöppuð.22
Ýmislegt gæti bent til þess að á
þessu miðsvæði í miðri Eyjafjarðar-
sýslu hafi leiguliðar átt erfiðar upp-
dráttar en annars staðar í sýslunni.
Sérstaklega bendir athugun á bú-
setumynstrinu til þess. Aðrir þættir,
t.d. þyngd iandskuldar og leigna
benda hins vegar til annars. Einnig
er ástæða til að velta því fyrir sér
hvort leiguliðar hafi sjálfir alltaf vilj-
að búa á sama stað, hvort búskapur-
inn hefur ekki stundum krafist þess
að þeir færðu sig á aðra jörð, stærri
eða minni, eftir því sem hjörðin óx
eða minnkaði.
Hvað olli þessari auðsöfnun um
miðbik Eyjafjarðarsýslu? Það er
spurning sem gaman væri að fá svar
við, en fæst ekki hér.23
A yfirborðinu virðist svo sem í
Eyjafirði hafi ríkt suður-amerískt
ástand: Meirihluti jarða í einkaeign
var í höndum stórjarðeigenda. Þung
afgjöld voru greidd af jörðunum og
fáir bændur áttu ábúðarjarðir sínar,
a.m.k. ef miðað er við Noreg.
Greinilegt er að „lénsþjóðfélagið"
eða „hin lénsku öfl" voru ekki á
undanhaldi.
Hvað olli þá því að eftir aldamót-
in 1900 virðist svo sem töfrasprota
sé veifað? Allt í einu standa íslensk-
ir bændur jafnfætis þeim norsku
hvað sjálfseign varðar. Þegar kirkja
og konungur seldu jarðeignir sínar
á íslandi 1905-1907 lentu þærekki í
höndum landeigendastéttarinnar
sem var enn svo öflug rétt fyrir 1900,
heldur í höndum leiguliðanna
sjálfra.
Ég tel að þessari spurningu verði
ekki svarað með tilvísun til eignar á
landi. Hún skiptir ekki höfuðmáli í
þessu sambandi. Einfaldar formúlur
um lénsveldi, landeigendur og leigu-
liða duga ekki lengur til að skýra að-
stæður í gamla íslenska þjóðfélag-
inu.
Bændasamfélagið
Árið 1966 var bók Rússans Tsjajan-
offs frá 1925 um bændaþjóðfélög
þýdd á ensku. Eins og ég hef áður
fjallað um í grein í Sögnum 8 kom
Tsjajanoff fram með nýjar hugmynd-
ir um bændasamfélög á grundvelli
rannsókna sinna á rússneskum
bændum. Síðan hafa þessar hug-
myndir verið mikið til umræðu, sér-
staklega meðal mannfræðinga.24
Bændasamfélagið, eða „the peas-
Stefán Þórarinsson, amtmaður á Möðruuöll-
um. Ekkja hans erfði eftir hann miklar jarð-
eignir og var annar af stœrstu jarðeigendum í
Eyjafirði um miðja 19. öld.
ant society", er þjóðfélagsgerð sem
hingað til hefur falist á bak við nöfn
eins og „lénsveldi" „asískur fram-
leiðsluháttur" o.s.frv. Bændasamfé-
lagið er mun almennara hugtak en
bæði þessi marxisku hugtök. Með
því er átt við það samfélag sem
myndaðist eftir s.k. „landbúnaðar-
byltingu", þegar menn tóku sér fasta
bólfestu og fóru að rækta jörðina.
Iðnaðarþjóðfélagið tekur við af
bændasamfélaginu. Bændasamfé-
lög eru eða hafa verið til um allan
heim, t.d. í Kína, Mexikó, Evrópu,
Indlandi, og í þessu samhengi er
evrópska lénsþjóðfélagið aðeins ein
týpa eða afbrigði bændaþjóðfélags-
ins.25
Athuga ber í þessu sambandi að
erlendir fræðimenn nota orðið „pe-
asant" um bóndann í bændasamfé-
lögunum, en „farmer" um bóndann
í iðnsamfélaginu. íslenskan hefur
ekki nein orð sem samsvara þessu.
í bili verður notast við að kalla „pe-
asant“ smábónda, og „farrner"
bónda.
Skilgreining Shanins
Theodor Shanin hefur sett fram al-
menna skilgreiningu á smábændum
í fimm liðum:26
1. Aðgangur að landi: Aðgangur
að landi er aðgöngumiði inn í
bændasamfélagið. Landleiga, það
að hafa aðgang að landi með því að
greiða leigu fyrir það, skilgreinir
Shanin sem landareign smábóndans.
Þetta kemur íslendingum ókunnug-
lega fyrir sjónir, en hafa ber í huga
að eign er ekki eins skýrt afmarkað
hugtak í bændasamfélaginu og nú
er.
Eign smábóndans er annars eðlis
en sú eign sem landeigandinn gerir
tilkall til í sama landi, og rís af
kaupum eða arfi landeigandans á
landinu. Það að „eignarréttur" smá-
bóndans er samt sem áður fyrir
hendi sést t.d. af því að hann hefur
rétt til að leigja landið út á ný, stofna
hjáleigur.
2. Fjölskyldubýlið er grunneining
framleiðsluháttar bændasamfélags-
ins. Fjölskyldan er grundvöllur eign-
ar, framleiðslu, neyslu og samfé-
lagslegrar tilveru. Býlið er bæði
framleiðslu- og neyslueining. Gróða-
hugtakið er óþekkt í borgaralegri
mynd sinni, og gegnir litlu hlutverki
í bændasamfélaginu. Skilgreining á
fjölskyldu í þessu samhengi er víð-
ari en nú, fjölskyldan í bændasam-
félaginu var sú sem „snæðir úr
sama potti“ (Rússland) eða „fólkið
sem læst er bak við sama lás“ (Frakk-
land).
3. Starf smábóndans er sérstætt.
Það felur í sér nálægð við náttúruna
og margs konar störf sem vinna þarf
á býlinu. Smábóndinn er tiltölulega
óháður markaðssamfélaginu. Eftir
því sem verkaskipting eykst breytist
starf hans, verður æ sérhæfðara,
smábóndinn verður að bónda í nú
tímaskilningi.
4. Stærra félagslegt samhengi
smábóndans er þorpssamfélagið,
hér á íslandi hreppurinn eða sveit-
in. Þar fer fram samvinna bænd-
anna um ýmis sameiginleg mál, s.s.
fátækraframfærslu og fjallskil hér á
38 SAGNIR