Fréttatíminn - 03.01.2014, Qupperneq 22

U-1064
Þ
Það er kominn janúar árið 2014. Hátt ber í þessum
fyrsta mánuði nýs árs að Eimskip fagnar aldarafmæli.
Eimskipafélag Íslands var stofnað 17. janúar 1914. Með
komu fyrstu skipa þess, Gullfoss árið 1915 og Goðafoss
nokkru síðar, færðust flutningar til og frá landinu á inn-
lendar hendur, hvort heldur voru vöru- eða farþegaflutn-
ingar. Áhuginn á félagsstofnuninni var svo mikill að
um 15 prósent landsmanna á þeim tíma, um 14 þúsund
manns, keyptu hlut í félaginu, auk Vestur-Íslendinga og
landssjóðs.
Eimskipafélagið kom nokkuð við mína æskusögu
enda var afi minn og nafni skipstjóri þar og stýrði
mörgum skipum þess, lengst Goðafossi sem einkum
var í Ameríkusiglingum en eitthvað sigldi hann til Rúss-
lands, auk fjölmargra annarra landa að sjálfsögðu. Ekki
fór á milli mála af hvoru stórveldinu afi hreifst, hann gaf
ekki mikið fyrir þá kumpána Stalín og Krútsjoff. Bjúkk-
inn í hlaðinu á Háteigsveginum var hins vegar tákn hins
vestræna stórveldis.
Síðustu skipstjórnarár sín, á sjöunda tug liðinnar
aldar, fylgdist afi með byggingu nýrra skipa Eim-
skipafélagsins og stýrði för Selfoss, Brúarfoss,
Skógafoss og Reykjafoss fyrst um sinn. Sjómannsfer-
ill hans var langur, allt frá því hann byrjaði sem háseti
á gamla Gullfossi Eimskipafélagsins þar til hann tók
við sem stýrimaður og síðar skipstjóri. Mest reyndi
án efa á hann á stríðsárunum, frá 1939 til 1945. Áfram
varð að sigla þótt hættan á hafinu væri gríðarleg. Ís-
lensku skipin sigldu í skipalestum sem varin voru af
herskipum Bandamanna en kafbátar Þjóðverja voru
skeinuhættir og ótalin eru þau skip sem skotin voru
niður og margur sjómaðurinn hlaut vota gröf á þess-
um skelfingartímum. Þótt þetta hafi verið vel fyrir
mína tíð hef ég heyrt lýsingar á ótta þeirra sem heima
biðu. Fjölskyldurnar fengu lítið að heyra af ástvinum
sínum í þessum hildarleik – stöku skeyti þegar því
var við komið, kannski tvö til þrjú orð sem þó glöddu
ósegjanlega „All well – Jónas“. Það var það sem fólkið
í landi þráði að heyra.
En það var ekki alltaf „All well“. Flutningaskip og
fiskiskip með dýrmætan farm á leið yfir hafið voru mis-
kunnarlaust skotin niður og sagði oft ekki af þeim sem
þar mættu örlögum sínum. Hryllingurinn var hins vegar
nánast sýnilegur þegar Goðafoss var skotinn niður upp
við landsteina haustið 1944 og fjöldi skipverja, farþega
og skipbrotsmanna af bresku olíuskipi týndi lífi. Þær
hörmungar rifjuðust meðal annars upp um nýliðin jól
þegar Sigrún Pálsdóttir rakti á bók örlög íslenskra
læknishjóna og þriggja barna þeirra sem fórust með
skipinu. Þessi ógnaratburður var landsmönnum enn í
fersku minni þegar þau tíðindi bárust, í febrúar 1945, að
Dettifoss hefði verið skotinn niður undan Írlandsströnd-
um. Það var farið að hilla undir stríðslok, Þjóðverjar
voru að þrotum komnir en fjörbrot þeirra beindust,
meðal annars, að þessum íslensku skipum. Afi var skip-
stjóri á Dettifossi þegar skipið var skotið niður. Margir
voru um borð, alls 44, enda voru flutningaskip þess tíma
öðrum þræði farþegaskip. Þýskur kafbátur réðst að
Dettifossi þar sem hann var í skipalest. Tundurskeyti
sundraði skipinu sem hvarf í hafið á aðeins sjö mínútum.
Fimmtán manns fórust, tólf skipverjar og þrír farþegar.
Afi komst með öðrum á fleka en breskt herskip bjargaði
skipbrotsmönnunum um klukkustund síðar og flutti til
Skotlands.
Hann var fáorður um þennan atburð alla tíð – eða
ræddi yfir höfuð ekki – en um áhrif hans þarf ekki að
fjölyrða og þung voru sporin þegar hann vitjaði að-
standenda þeirra sem fórust í árásinni eftir að heim var
komið. Það hef ég eftir öðrum. En lífið hélt áfram og afi
stýrði skipum Eimskipafélagsins fram að starfslokum.
Ekki veit ég hvort afi grennslaðist fyrir um hver stýrði
þýska kafbátnum þennan örlagaríka dag – efast raunar
um að hann hafi kært sig um að vita það. Dagbækur
þýskra kafbáta eru hins vegar opnar þeim sem rannsaka
vilja þennan voðatíma í sögu mannkyns þegar tugmillj-
ónir féllu, hermenn og óbreyttir borgarar – og grimmd
mannskepnunnar sló fyrri met.
Fyrir liggur að það var þýski kafbáturinn U-1064 sem
sökkti Dettifossi 21. febrúar 1945. Kafbátsforinginn
hét Karl-Hermann Schneidevind, fæddur árið 1907, sjö
árum yngri en afi. U-1064 var smíðaður seint í stríðinu,
tekinn í gagnið sumarið 1944 en hélt ekki til árása fyrr
en í janúarlok 1945. Báturinn grandaði aðeins einu skipi,
Dettifossi í febrúar, en Schneidevind kafbátsforingi
gafst upp með öðru þýsku herliði 8. maí það sama ár. Þá
var kafbáturinn í höfn í Noregi. Áður hafði hann fengið
tvo þýska járnkrossa á brjóstið og loks gullkross 19.
apríl 1945, kannski fyrir að skjóta niður skip afa míns,
skipshöfn hans og farþega.
Misjöfnum augum líta menn silfrið.
Eftir stríðið köstuðu Sovétmenn eign sinni á kafbát-
inn. Hann þjónaði Eystrasaltsflota stórveldisins og var
gerður út frá Lettlandi, sem þá var undir krumlu þess.
Síðustu ár kafbátsins var skrokkur hans notaður til æf-
inga en í mars 1974 var hann loks höggvinn í brotajárn.
Á 30 ára ferli kafbátsins varð hann ekki fyrir öðrum
skemmdum en smávægilegum, einmitt þegar breska
herskipið HMS Fusilier, raunar togari búinn til hern-
aðar, varpaði að honum djúpsprengjum eftir að hann
hafði sökkt Dettifossi. Það sama skip bjargaði úr sjónum
þeim sem af komust í áhöfn Dettifoss.
Karl-Hermann Scneidevind kafbátsforingi lifði sem
sagt stríðið af og missti engan af áhöfn U-1064 á stuttum
stríðsferli kafbátsins. Hann varð hins vegar ekki gamall
maður, lést 58 ára í október 1965, sama árið og afi minn
hætti sjómennsku.
Dettifoss var eina skipið sem þessi kafbátsforingi
sökkti á ferli sínum.
Jónas
Haraldsson
jonas@
frettatiminn.is
HELGARPISTILL
ÚTSALAN HEFST Á MORGUN
Lín Design Sími 533 2220 www.lindesign.is
Í samstarfi við Rauða krossinn tökum við á
móti notuðum fötum & rúmfötum frá
Lín Design. Við bjóðum þér 15% afslátt af
nýrri vöru. Rauði krossinn kemur notaðri
vöru áfram til þeirra sem þarfnast hennar.
Öllum þykir vænt um náttúruna
Reykjavík & Akureyri
30% afsláttur
af öllum
eldhúsvörum
30% afsláttur
af öllum
barnafötum
25-50% afsláttur
af öllum
barnavörum
25-60% afsláttur af öllum vörum40+ tegundir
rúmfata með
25-50%
afslætti
Sendum frítt
úr vefverslun
Te
ik
ni
ng
/H
ar
i
22 viðhorf Helgin 3.-5. janúar 2014