Morgunblaðið - 05.12.2011, Blaðsíða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 5. DESEMBER 2011
Einar Falur Ingólfsson
efi@mbl.is
F
östudagskvöld eitt í nóvember árið 1976 ætlaði
kona að nafni Dóróthea að fara að horfa á sjón-
varpsfréttir þegar fyrst kom ljós á skjáinn í stof-
unni hjá henni, þá myrkur og loks blár hringur.
„Þú drapst sjónvarpið, kona,“ þrumaði reiður
eiginmaðurinn, Ríkharður að nafni, en ákvað síðan að leita til
nágranna í blokkinni eftir aðstoð við að verða sér úti um nýtt
sjónvarpstæki, litasjónvarp. Nágranninn lofaði engu en fékk
einkason hjónanna, unglinginn Þórodd, hins vegar með sér í
leiðangur sem átti eftir að verða sögulegur. Þá lá leiðin meðal
annars upp á Keflavíkurflugvöll, í leynda heima blokka þess af-
girta samfélags.
Það er fyrsta skáldsaga Hauks Ingvarssonar, Nóvember
1976, sem hefst á dauða sjónvarpsins í reykvískri blokk. Hauk-
ur er bókmenntafræðingur, útvarpsmaður á Rás 1 og skáld, og
hann spinnur hér upp marglaga mynd af brotnu heimilislífi og
manndómsvígslu í tíma sem enn glittir í í baksýnisspeglinum en
er þó svo löngu liðinn.
Þótt þetta sé fyrsta skáldsaga Hauks er þetta þriðja bók
hans; ljóðabókin Niðurfall kom út árið 2004 og 2009 sendi hann
frá sér bókina Andlitsdrættir samtíðarinnar. Hún fjallar um
síðustu skáldsögur Halldórs Laxness, einkum Kristnihald und-
ir Jökli, Innansveitarkroniku og Guðsgjafaþulu.
„Mig hefur aldrei langað til að gera annað en að skrifa,“ við-
urkennir Haukur og rifjar upp að hann hafi birt ljóð í skólablaði
þegar hann var í Menntaskólanum í Reykjavík. „Þau voru sögð
eftir Jónas H. Ásgeirsson og kæmu úr bók sem héti Niðurfall –
þar var þessi hræðilegi titill kominn og ég gat ekki losað mig við
hann fyrr en bókin kom raunverulega út. Jónas H. Ásgeirsson
skýtur svo reyndar upp kollinum í skáldsögunni.“
Haukur tók á sínum tíma þátt í upplestrum með ungum höf-
undum sem kenndu sig við Nýhil og segir það fólk hafa átt
ákveðna samleið þótt þau séu ólíkir höfundar.
„Ég hef alltaf verið að potast áfram með einhver skrif,“ segir
hann þegar spurt er út í þá ákvörðun að skrifa skáldsögu. „En
þegar maður er kominn í vinnu á stað eins og útvarpinu er ekki
mikill tími aflögu til að fullvinna hluti eða ganga frá þeim til út-
gáfu. Það söfnuðust þó að mér hugmyndir og drög og ég hef
haldið áfram að birta ljóð og ljóð í tímaritum.“
Þegar Haukur hafði sent ljóðabókina frá sér á sínum tíma
sótti hann um ritlaun og fékk ekki, og varð ekkert svekktur,
segir hann, en einsetti sér að sækja ekki um aftur fyrr en hann
hefði losað sig við verkið um Halldór Laxness sem var þá farið
að íþyngja honum.
„Sú vinna dróst þó á langinn og tók fleiri ár en ég hafði ætlað,
en þegar hún var komin út sótti ég aftur um starfslaun og fékk.
Ég var þá staðráðinn í að nota tímann mjög vel og vann tíu tíma
vinnudag allan tímann meðan ég var á starfslaununum. Ég ein-
setti mér að hafa fullbúið handrit þegar launatímabilinu lyki.“
Það tókst honum.
Tíminn fyrir fæðinguna er blindur blettur
Viðfangsefni skáldsögunnar er hálfnöturlegur íslenskur
veruleiki áttunda áratugarins. Hvers vegna?
„Maður veit ýmislegt um þá tíma sem maður lifir og þá sem
maður les um í sögubókum. Meðan ég lá í rannsóknum á Hall-
dóri Laxness komst ég að því að tíminn rétt áður en maður fæð-
ist er blindur blettur. Hann er of nærri til að vera sögulegur en
samt svo mikilvægur því maður er sprottinn úr honum. Mér
fannst spennandi hvernig ýmis höft taka að losna á áttunda ára-
tugnum, ekki síst vegna þess að þau losnuðu ekki af sjálfu sér.
Merkilegustu byltingarnar rata samt ekki endilega á spjöld
sögunnar, þær verða í huga fólks og inni á heimilum fyrir lukt-
um dyrum.
Þetta voru líka spennandi tímar í bókmenntunum, því tals-
verð þyngsli höfðu verið ríkjandi en þarna koma fram höfundar
á borð við Pétur Gunnarsson og sprengja allt upp. Menn vörp-
uðu öndinni léttar þegar bækur eins og hans fyrsta ljóðabók,
Splunkunýr dagur, kom út.
Þessi bók mín er líklega í talsverðri samræðu við tíðarandann
í bókmenntum sjöunda og áttunda áratugarins. Sumir hafa sagt
að andi Svövu Jakobsdóttur svífi yfir vötnum.“
– Og Guðbergs Bergssonar, mér finnst þú vera í eins konar
samræðu við tiltekin verk hans.
Haukur brosir. „Ég kannast alveg við það, get ekki svarið
það af mér,“ segir hann svo. „Líklega eru augljósar samræður
þarna við bók Guðbergs, Músin sem læðist.
Ég tók viðtal við Guðberg þegar hann var búinn að lesa Mús-
ina upp sem útvarpssögu hjá okkur í Víðsjá og hann sagðist
hafa langað til að skrifa bók sem væri verkfræðilega fullkomin,
þannig að eftir hana gæti hann farið í hvaða átt sem hann vildi.
Fólk vissi að hann hefði skilað sínu sveinsstykki. Nú er ég ekki
að segja að mér hafi tekist jafn vel upp og Guðbergi en ég vildi
skrifa bók sem stæðist allar reglur, uppfyllti ýtrustu kröfur um
frásagnarhátt og persónusköpun.“
Ógn sem gerir aðstæðurnar absúrd
– Þú hefur lagt mikla vinnu í að skapa andrúmsloftið sem rík-
ir í sögunni, andrúmsloft ótta og leynimakks.
„Fyrst og fremst fjallar sagan líklega um ofbeldi og vald,“
svarar Haukur. „Samtölin eru að vissu leyti skrifuð eins og
skák. Þarna er ofbeldisfullur heimilisfaðir sem er í stöðugri
sókn og húsmóðirin þarf að vera fljót að átta sig á því hvaða
leikir séu í stöðunni. Mér þótti vænt um það þegar kona sem ég
þekki og bjó við slíkar aðstæður sagði að þetta væri í raun ná-
kvæm lýsing á þeim; fólk upplifi sig eins og í leikriti en viti ekki
hvaða hlutverki því hafi verið úthlutað. Ógnin gerir aðstæður
þess absúrd og að lokum veit það varla hvert það er. Það er
svar við umhverfi sínu en hefur ekkert frumkvæði.“
Aðstæður fólks í þessu valdatafli eru um leið spaugilegar og
Haukur segir sama hlut vissulega geta verið sorglegan og fynd-
inn í senn, Woody Allen sé snillingur í að sýna fram á það, rétt
eins og fleiri listamenn.
En þarna birtist líka gagnrýnin sýn á það sem kalla mætti
karlakúltúr.
„Já, þarna má líklega sjá ógeðslegan karlakúltúr en inn í
hann kemur fráskilin kona, með aðrar hugmyndir en þær við-
teknu, og hún gæti sagt eins og Helga Kress: hlæjum að þeim!
Þegar þessi lokaði karlaheimur er skoðaður utanfrá þá er hann
ömurlegur, sorglegur en líka hlægilegur. Síðan segir af mann-
dómsvígslu unglingsins, sem minnir á sinn hátt á það þegar far-
ið er með stráka á sjóinn í fyrsta skipti eins og fjallað var um í
réttarsal á dögunum. Í upphafi sögunnar er strákurinn eins og
milli tveggja heima en síðan fer manndómsvígslan fram og
valdatafl bókarinnar snýst um hvernig hún endar – verður Þór-
oddur vígður inn í karlaheiminn eða nær hann að marka sér
nýja slóð? Í mínum huga er Nóvember 1976 hetjusaga en hver
hetjan er kemur ekki fram fyrr en í sögulok.“
Fá lesendur að vita meira um afdrif þessara persóna í næstu
bók?
„Þetta er söguheimur sem ég hefði ekkert á móti að heim-
sækja aftur,“ svarar Haukur að bragði.
Um
ofbeldi
og vald
Fyrsta skáldsagan „Mig hefur aldrei langað til að gera annað en að skrifa,“ segir rithöfundurinn Haukur Ingvarsson.
Morgunblaðið/Einar Falur
„Þegar þessi lokaði karlaheimur er skoð-
aður utanfrá þá er hann ömurlegur,
sorglegur en líka hlægilegur,“ segir
Haukur Ingvarsson um fyrstu skáldsögu
sína, Nóvember 1976.
»Mér fannst spennandi hvernig ýmishöft taka að losna á áttunda áratugn-
um, ekki síst vegna þess að þau losnuðu
ekki af sjálfu sér. Merkilegustu bylting-
arnar rata samt ekki endilega á spjöld
sögunnar, þær verða í huga fólks og inni á
heimilum fyrir luktum dyrum.