Morgunblaðið - 04.02.2012, Page 20

SVIÐSLJÓS
Ómar Friðriksson
omfr@mbl.is
„Þeir sjóðir, sem hættu mestu og
fjárfestu veruleg eignasöfn í hluta-
bréfum og skuldabréfum eignar-
haldsfyrirtækja og bankanna, töp-
uðu mestu og urðu að skerða
réttindin mest,“ segir í viðamikilli
skýrslu nefndarinnar um fjárfest-
ingarstefnu, ákvarðanatöku og laga-
legt umhverfi lífeyrissjóðanna í að-
draganda bankahrunsins.
Veruleg gagnrýni er þar sett fram
á stjórnun og starfshætti lífeyris-
sjóða í aðdraganda bankahrunsins
og eru settar fram fjölmargar til-
lögur um úrbætur. Stjórnendur
sjóðanna hefðu átt að vera miklu
betur á verði gagnvart fjárfest-
ingum á þessum tíma, stjórnir
sumra sjóða voru sagðar óþægilega
meðvirkar og sumir virðist hafa sof-
ið á verðinum, eins og það var orðað
á kynningarfundi vegna útgáfu
skýrslunnar í gær.
Einstakir lífeyrissjóðir fjárfestu
of mikið í tengdum fyrirtækjum og
fóru óvarlega við fjárfestingar í
óhefðbundnum fjármálagerningum.
Úttektin nær til 32 lífeyrissjóða
og lögðu nefndarmenn áherslu á að
sjóðirnir væru mjög ólíkir og komu
þeir mjög misjafnlega út úr hruninu.
Töpuðu tæpum 480 milljörðum
Lífeyrissjóðir landsmanna töpuðu
gríðarlega háum fjárhæðum í
hruninu. Tap þeirra á árunum 2008-
2010 nemur alls 479.685 milljónum
króna. Ítarlega er fjallað um beinar
afskriftir og niðurfærslur eigna
sjóðanna í verðbréfum og hlutabréf-
um í úttektinni. Tap þeirra af inn-
lendum hlutabréfum árin 2008-2009
nam tæplega 199 milljörðum kr. Um
90% af þessu tapi sjóðanna eða rúm-
lega 178 milljarða er að finna í sex
hlutafélögum; Kaupþingi, Bakkavör,
Exista, Landsbankanum, Glitni og
Straumi-Burðarási, að því er fram
kemur í umfjölluninni.
„Þrjú af félögunum eru tengd í
gegnum Exista, þ.e. Exista, Kaup-
þing og Bakkavör. Það vekur at-
hygli að framangreind þrjú félög
valda mestu af hlutabréfatapinu eða
samtals 65%,“ segir í skýrslunni.
Í útreikningum nefndarinnar á
tapi sjóðanna af hlutabréfum er
miðað við markaðsvirði bréfanna í
ársbyrjun 2008. Af heildarfjárhæð-
inni sem tapaðist, tæplega 199 millj-
örðum kr., má rekja 90% til sex fé-
laga; Kaupþings, Bakkavarar,
Exista, Landsbankans, Glitnis og
Straums-Burðaráss.
Tap lífeyrissjóðanna vegna
skuldabréfa banka og sparisjóða var
rúmlega 100 milljarðar og vegna
skuldabréfa fyrirtækja var tapið alls
rúmlega 90 milljarðar. Tap í inn-
lendum hlutabréfa- og verðbréfa-
sjóðum var samtals 46,6 milljarðar
kr.
Afskriftir og niðurfærslur á
skuldabréfum banka og fjármálafyr-
irtækja voru 21% af heildartapi líf-
eyrissjóðanna. Þar af voru afskriftir
á Glitni tæplega 27 milljarðar og
Straumi-Burðarási 18,7 milljarðar.
Stærstu lífeyrissjóðirnir urðu
fyrir mesta tapinu
Allir sjóðirnir 32 urðu fyrir tapi
en stærstu sjóðirnir töpuðu stærstu
fjárhæðunum. Tap Lífeyrissjóðs
starfsmanna ríkisins og Lífeyris-
sjóðs hjúkrunarfræðinga var mest
eða samtals rúmlega 101 milljarður
kr. eða 21% af heildartapi allra sjóð-
anna. Næstur er Lífeyrissjóður
verzlunarmanna en tap hans var
80,2 milljarðar kr. og Gildi lífeyr-
issjóður kemur þriðji í röðinni en
tap hans var 75,5 milljarðar. Þessir
þrír sjóðir bera meirihlutann af tapi
lífeyrissjóðanna eða samtals 54% að
því er fram kemur í skýrslunni.
64% af tapinu í bréfum í
tveimur fyrirtækjahópum
Nefndin fjallar sérstaklega um
tapaðar fjárfestingar sjóðanna í
tveimur fyrirtækjahópum, annars
vegar Exista hf. og tengdum aðilum
og hins vegar í Baugi Group hf. og
tengdum aðilum Baugs. „Tap lífeyr-
issjóðanna á Baugi Group og tengd-
um aðilum er samtals 77.182 [millj-
ónir] kr. sem jafngildir 20% af tapi
sjóðanna í hlutabréfum og skulda-
bréfum og 16% af heildartapi sjóð-
anna.
Exista og tengdir aðilar eru enn
fyrirferðarmeiri en tap lífeyrissjóð-
anna í þeim félögum er samtals
170.932 [milljónir] kr. eða 44% af
tapi sjóðanna í hluta- og skuldabréf-
um og 36% af heildartapi sjóðanna.
Það er eftirtektarvert að tap líf-
eyrissjóðanna vegna fjárfestinga
þeirra í þessum tveimur fyrir-
tækjahópum er um 64% af hluta- og
skuldabréfaeign sjóðanna og 52% af
heildartapi allra sjóðanna,“ segir í
skýrslunni.
Fórnarlömb markaðarins?
Fram kemur að verulegur hluti
fjárfestinga lífeyrissjóðanna í fjár-
málafyrirtækjum og eignarhaldsfyr-
irtækjum eftir mitt ár 2007 var
reistur á gögnum sem hefðu ekki átt
að standast skoðun, hefði hennar
verið kostur.
Nefndin tekur fram í skýrslunni
að þeirri hugsun verði ekki varist,
„að lífeyrissjóðirnir hafi ekki séð við
aðferðum þessara fyrirtækja […].
Þeir hafi því a.m.k. eftir mitt ár 2007
orðið einhvers konar fórnarlömb
markaðarins svo sem ýmsir viðmæl-
endur nefndarinnar hafa orðað það“.
Nefndin kemst að þeirri niður-
stöðu að lífeyrissjóðunum virðist
ekki hafa verið nægjanlega ljós
hættan sem gat stafað af of miklum
fjárfestingum í samstæðum og
tengdum fyrirtækjum á árunum fyr-
ir bankahrun.
Nefndin gagnrýnir einnig breyt-
ingar sem gerðar voru á löggjöf um
fjárfestingar sjóðanna, þar sem há-
marki fjárfestinga þeirra í hluta-
bréfum var breytt í áföngum úr 35%
af hreinni eign í 60%. „Hæpið er að
telja að þetta hámark hafi sam-
ræmst ákvæðum 20. gr. laganna um
áhættudreifingu eftir að heimildin
var aukin úr 35% í 60%. Í ljósi þess
sem síðar gerðist virðist það raunar
fráleitt,“ segir í skýrslunni.
Fjallað er rækilega um gjald-
miðlavarnir sjóðanna á þessum ár-
um til að verja erlendar eignir sínar
fyrir gjaldeyrissveiflum. Eru það
sögð hafa verið „hrapalleg mistök“
að auka í gjaldmiðlavarnirnar þegar
leið á árið 2008. „Úttektarnefndin er
þeirrar skoðunar að nokkrir lífeyr-
issjóðanna hafi farið mjög óvarlega.
Virðast þeir ekki hafa gert sér grein
fyrir hversu tæpt bankarnir stóðu.
Eftir á að hyggja er ljóst að þegar
komið var fram yfir mitt ár 2007 var
mjög áhættusamt að auka við gjald-
miðlavarnir og hefðu sjóðirnir átt að
leita ráðgjafar um þetta atriði,“ seg-
ir í niðurstöðum umfjöllunarinnar
en jafnframt er tekið fram að bank-
arnir hafi einnig átt að vara sjóðina
við.
Fram kemur að verulegar brota-
lamir voru í útgáfu fyrirtækja-
skuldabréfa fyrir fall bankanna sem
bakað hefur lífeyrissjóðunum líkt og
öðrum fjárfestum gríðarmikið tjón.
Til að mynda voru oftast engin
ákvæði í skilmálum bréfanna um að
breyttust rekstrarforsendur fyrir-
tækja eða eiginfjárhlutfall verulega
féllu bréfin í gjalddaga.
„Úttektarnefndin er þeirrar skoð-
unar að vegna eiginleika fjárfest-
inga lífeyrissjóðanna og þeirrar
gætni sem fyrirsvarsmenn þeirra
verða að sýna varðandi vörslu og
ávöxtun á fé sjóðfélaga hafi það ver-
ið ámælisvert af þeim sem fagfjár-
festum að gæta þess ekki að sett
væru í skuldabréf skilmálar um
gjaldfellingu yrðu breytingar á
eignarhaldi, eiginfjárhlutfalli og
rekstrarforsendum,“ segir í skýrsl-
unni.
Þá eru gerðar verulegar athuga-
semdir við takmarkað eftirlit með
fjárfestingum sjóðanna og hvernig
að þeim var staðið. Dæmi voru um
að engin formleg lánanefnd væri til
staðar og þar sem þær voru til var
yfirleitt ekki rituð fundargerð. Eft-
irlit Fjármálaeftirlitsins með sjóð-
unum var veikburða, tveir til þrír
starfsmenn FME hefðu að jafnaði
eingöngu sinnt lífeyrissjóðunum.
„Virðist eftirlitið fremur hafa verið í
því fólgið að taka á móti skýrslum
frá öðrum og stofnunin reitt sig á
þær,“ segir í skýrslunni.
Tekið er fram að í dag sinni a.m.k.
helmingi fleiri starfsmenn FME eft-
irliti með sjóðunum, sem hafi eflst
til muna. Nefndin vann skýrsluna að
beiðni Landssamtaka lífeyrissjóða,
aflaði gagna frá sjóðunum og tók
viðtöl við yfir 100 manns.
Sumir fóru mjög óvarlega
 Lífeyrissjóðirnir töpuðu 248 milljörðum í tveimur fyrirtækjahópum Baugs Group og Exista
 199 milljarða hlutabréfatap  Hefðu átt að vera miklu betur á verði gagnvart fjárfestingum
Heildartap lífeyrissjóðanna
2008-2010 í m.kr.
Baugur Group hf. og tengdir aðilar
– tap í m.kr.
Exista hf. og tengdir aðilar
– tap í m.kr.
Samtals %
Skuldabréf banka og sparisjóða 100.111 20,9
Skuldabréf fyrirtækja 90.317 18,8
Innlend hlutabréf 198.764 41,4
Innlendir hlutabréfasjóðir 21.770 4,5
Innlendir skuldabréfasjóðir 24.886 5,2
Innlend veðskuldabréf 619 0,1
Framtakssjóðir 421 0,1
Erlend verðbréf 6.395 1,3
Gjaldmiðlavarnarsamningar (GVT 175) 36.402 7,6
Samtals 479.685 100,0
Skuldabréf Hlutabréf Samtals
Glitnir banki hf. 26.870 20.696 47.566
Baugur Group hf. 4.818 4.818
Eik fasteignafélag hf. 364 364
Fjarskipti hf. / Vodafone 32 32
Íslensk afþreying hf. 527 527
Kö hf / T i hf 2 Kögun hf. Teymi hf. 2.332 2.332
Landic Property hf. 12.220 12.220
Mosaic Fashions hf. 2.427 2.427
Stoðir hf. / FL Group hf. 6.408 6.408
Stoðir Invest ehf. 6 6
Styrkur Invest ehf./BG Capital ehf. 13 13
Sýn ehf. / 365 hf. 469 469
Samtals 56.486 20.696 77.182
Samtals tap sjóðanna í hluta- og skuldabréfum 389.192
Hlutdeild Baugs Group hf. og tengdra aðila 20%
Skuldabréf Hlutabréf Samtals
Kaupþing banki hf. 16.253 78.500 94.753
Bakkavör Group hf. 10.590 28.027 38.617
Exista hf. 14.045 22.558 36.603
Lýsing 51 51
Skipti hf./Síminn hf. 908 908
Samtals 41.847 129.085 170.932
Samtals tap sjóðanna í hluta- og skuldabréfum 389.192
Hlutdeild Exista hf. og tengdra aðila 44%
Varasöm víkjandi lán
» Kaup lífeyrissjóða á víkjandi
lánum eru gagnrýnd sér-
staklega í skýrslunni þar sem
þau samræmist illa varfærnum
fjárfestingum.
» Er 15 milljarða skuldabréfa-
útboð Glitnis í mars 2008
nefnt sem dæmi um mjög mis-
lukkaða fjárfestingu. Tveir af
þremur stærstu sjóðunum fjár-
festu fyrir umtalsverðar upp-
hæðir sem töpuðust strax við
fall bankans.
» Úttektarnefndin er þeirrar
skoðunar að lífeyrissjóðir ættu
ekki að fjárfesta í slíkum gern-
ingum nema lög heimili það
sérstaklega.
20
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. FEBRÚAR 2012
Flestir þeirra lífeyrissjóða sem
úttektarnefndin skoðaði höfðu
sett sér siðareglur. Þær eru þó
flestar nýjar af nálinni, sam-
þykktar á árinu 2008 eða 2009,
að því er fram kemur í skýrslu
nefndarinnar. „Fáeinir sjóðir
höfðu sett sér siðareglur fyrr og
lagt að því er virðist töluverða
vinnu í þær. Ástæða er til að
nefna Lífeyrissjóð verslunar-
manna í þessu samhengi, Gildi
og Sameinaða lífeyrissjóðinn,“
segir í skýrslunni.
Nefndin bendir á að setning
samskipta- og siðareglna sé ein-
ungis fyrsta skrefið í lengra
ferli.
„Íslenskur almenningur getur
gert þá kröfu til íslenskra lífeyr-
issjóða sem hann greiðir til að
þeir virði almenn siðferðissjón-
armið í verkum sínum og leitist
við að vinna þeim brautargengi
sem víðast í því samfélagi sem
þeir starfa í,“ segir þar.
Lögð er áhersla á það í
skýrslunni að lögin um lífeyr-
issjóði verði endurskoðuð m.a.
til að stuðla að ábyrgri áhættu-
stýringu. „Einboðið sýnist að
takmarka heimild til innlendra
hlutabréfakaupa, enda getur ís-
lenskur hlutabréfamarkaður,
vegna þess hversu takmarkaður
og veikburða hann er, ekki bor-
ið uppi þær ábyrgu fjárfestingar
sem lífeyrissjóðunum eru nauð-
synlegar nema í takmörkuðum
mæli.“ Bent er á að í ein-
hverjum tilvikum hafi lífeyr-
issjóðir ekki farið eftir ákvæði
lífeyrissjóðslaganna um að verð-
bréf sem þeir kaupa skuli hafa
skráð kaup- og sölugengi á
verðbréfamarkaði. Stundum hafi
þau ekki verið skráð fyrr en á
uppgjörsdegi. Ljóst sé að þar sé
um að ræða þverbrot á reglum
sem sjóðunum beri að starfa eft-
ir.
Loks telur nefndin að eðli-
legra væri að málefni lífeyr-
issjóða heyrðu undir ráðherra
viðskipta eða félagsmála.
Morgunblaðið/Kristinn
Úrbætur nauðsynlegar
 Setning siðareglna er fyrsta skrefið í lengra ferli
 Mikilvægt að stuðla að ábyrgri áhættustýringu
Úttekt á lífeyrissjóðunum