Morgunblaðið - 06.02.2012, Blaðsíða 4

4 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 6. FEBRÚAR 2012
BAKSVIÐ
Rúnar Pálmason
runarp@mbl.is
Unga konan hafði áður en henni var
nauðgað í júní 2010 verið opin og
skemmtileg, að sögn vinkonu hennar
sem kom fyrir dóminn. Eftir nauðg-
unina varð hún grátgjörn og megnaði
oft ekki að koma út úr herberginu
sínu dögum saman. Ungur karl-
maður sem varð fyrir alvarlegri lík-
amsárás árið 2006 varð kvíðinn, hann
forðaðist að vera úti og einangraði sig
nokkuð. Hann varð óvinnufær, dap-
ur, orkulaus, glímdi við svefntruflan-
ir, lystarleysi og talsvert vonleysi.
Árásirnar sem þetta unga fólk
varð fyrir eru raktar í tveimur dóm-
um sem féllu í liðinni viku. Bæði þjáð-
ust þau af áfallastreituröskun og
árásirnar hafa haft veruleg áhrif á líf
þeirra. Þótt áverkar á líkama hafi
horfið eða horfið að mestu, þá eru hin
andlegu ör ekki síður alvarleg og þau
geta verið varanleg.
Í báðum þessum tilvikum er óvíst
um bata en í mjög mörgum tilvikum,
njóti fólk réttrar meðferðar, eru
batahorfur góðar að sögn dr. Berg-
lindar Guðmundsdóttur, sálfræðings,
klínísks dósents við Háskóla Íslands
og verkefnastjóra áfallateymis
bráðasviðs og geðsviðs Landspít-
alans. Hún er sérfræðingur í grein-
ingu og meðferð við áfallastreit-
uröskun.
„Áföll geta haft hræðilegar afleið-
ingar,“ segir hún. Afleiðingarnar
geta verið langvarandi og ekki tekst
öllum að jafna sig. „En það er líka
fullt af fólki sem nær að vinna úr
áföllum,“ segir hún. Margir ná mjög
góðum bata, þótt hann sé ekki full-
kominn. „Ef við t.d. líkjum þessu við
alvarlegt fótbrot, þá ná sumir 100%
bata en aðrir jafna sig aldrei alveg og
fá alltaf verk í fótinn við ákveðnar
kringumstæður.“ Flestir þeirra sem
verða fyrir alvarlegum áföllum, s.s.
alvarlegum líkamsárásum eða gróf-
um kynferðisbrotum, glíma við sömu
eða svipaðar sálrænar afleiðingar
þeirra strax eftir atburðinn. Ein-
kennin eru missterk og fjölbreytileg;
yfirþyrmandi tilfinningar eða tilfinn-
ingadoði, einbeitingarskortur, þung-
lyndi, martraðir, kvíði, löngun til að
deyja, sjálfsvígstilraunir og svefn-
leysi eru meðal þeirra.
Oft ganga alvarlegustu einkennin
yfir á nokkrum vikum eða mánuðum
en vari þau lengur getur verið að þol-
andinn hafi þróað með sér langvar-
andi áfallastreituröskun. „Almennt
sýna rannsóknir að nauðgun sé lík-
legri en öll önnur áföll til að valda
áfallastreituröskun,“ segir Berglind.
Hún nefnir sem
dæmi að að með-
altali þjáist um
9% þeirra sem
lenda í alvar-
legum bílslysum
af áfallastreit-
uröskun en meðal
fórnarlamba
nauðgana sé hlut-
fallið 50-60%.
Brotin sjálfsmynd
og sjálfstraust, erfiðleikar í fé-
lagslegum samskiptum, erfiðleikar í
starfi eða námi eru einnig meðal af-
leiðinga, segir Berglind. Mörg dæmi
séu um að frábærir námsmenn eða
harðduglegir starfsmenn hafi koðnað
niður og hafi þurft að ganga í gegn-
um erfiða áfallameðferð til að ná fót-
festu á ný – slík dæmi þekkir Berg-
lind sjálf af vinnu sinni hér á landi.
Alvarleiki skiptir miklu máli
Áföll fá misjafnlega á fólk. Sumir
vinna tiltölulega hratt úr sínum mál-
um en aðrir þurfa lengri tíma. En
hvers vegna hafa sumar árásir al-
varlegri sálrænar afleiðingar en
aðrar? Berglind segir að annars
vegar þurfi að leita skýringa í at-
burðinum sjálfum, s.s. hversu al-
varleg líkamsárásin eða nauðg-
unin var. „Hve sterk voru
viðbrögð þolandans, óttaðist
hann um líf sitt eða var
hann kannski farinn
að vona að hann
myndi deyja af því að
þjáningin var svo
mikil?“ segir hún. Einnig skiptir máli
hvort gerandi hafi verið einhver sem
þolandinn treysti, en þá sé oft erf-
iðara að takast á við það sem gerðist.
Hins vegar verði að horfa til þess að
fólk sé misjafnlega í stakk búið til að
takast á við afleiðingarnar. Það að
vera kona, eða ungur að árum auki
áhættuna. Bágborin félagsleg staða
skipti máli og það að viðkomandi hafi
áður lent í áfalli auki áhættuna sömu-
leiðis.
Allir þessir þættir hafi þó aðeins
hóflegt forspárgildi. Góður fé-
lagslegur stuðningur og umönnun í
kjölfar áfalla geti á hinn bóginn dreg-
ið úr áhættunni.
Óheilbrigðar hugmyndir
Berglind segir ljóst að líkams-
árásir hafi á síðustu árum orðið mun
grófari en áður. Hömluleysið í árás-
unum sé meira og þær feli í sér gróf-
ari aðför. Hið sama eigi við um
nauðganir. „Ég hef áhyggjur af ung-
um karlmönnum. Þeir hafa margir
mjög bjagaða mynd af kynlífi og
óheilbrigðar hugmyndir um hvernig
samskipti kynjanna fara fram. Við
upprætum ekki kynferðisofbeldi fyrr
en við finnum leið til að breyta þessu.
Þetta er mitt stærsta áhyggjuefni í
dag, hvernig við leiðréttum þessar
hugmyndir,“ segir Berglind.
Meiri harka sé í fleiri málum sem
komi inn á borð hjá áfallateyminu á
Landspítalanum. „Við erum ekki
lengur litla Ísland. Þetta er að verða
eins og víða erlendis,“ segir Berglind
Guðmundsdóttir.
Varð grátgjörn og fékkst ekki út
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Ofbeldi Árásir geta haft alvarlegar sálrænar afleiðingar. Þær geta verið langvarandi og ekki tekst öllum að jafna sig.
 Alvarlegar árásir geta leitt til áfallastreituröskunar  Getur sett lífið úr skorðum til langs tíma
 Flestir ná bata en þurfa góða og öfluga meðferð  Toppnámsmenn geta koðnað niður
Veruleg áhrif á lífið
»M at á áfallastreituröskun
fylgir alþjóðlegum greining-
arkerfum.
» Þegar rætt er um áfall er átt
við atburð sem viðkomandi
verður fyrir eða verður vitni að
og ógnar lífi eða veldur alvar-
legum áverkum eða áfall sem
misbýður líkama viðkomandi.
» Einkennum áfallastreiturösk-
unar er skipt í þrjá flokka. Í
fyrsta lagi síendurteknum
minningum um áfallið. Í öðru
lagi að forðast minningar um
atburðinn og/eða allt sem get-
ur minnt á hann og tilfinning-
ardoða. Í þriðja lagi getur fólk
átt erfitt með svefn, einbeit-
ingu, verður gjarnan reitt eða
pirrað og finnst það þurfa vera
stöðugt á varðbergi fyrir hættu.
Berglind
Guðmundsdóttir
Hæstiréttur þyngdi í liðinni viku
dóm yfir Grétari Torfa Gunnarssyni
fyrir að hafa nauðgað ungri konu í
íbúð sinni í Reykjavík í júní 2010.
Sálfræðingur sem kom fyrir dóm-
inn sagði að áfallastreituröskun
konunnar yrði rakin til hinnar
meintu nauðgunar. Ekkert annað
hefði komið fyrir hana sem gæti
skýrt þessi einkenni. Hún hefði
upplifað mikla ógn og bjargarleysi,
en það væru algeng viðbrögð
þeirra sem yrðu fyrir kynferðisof-
beldi að frjósa eða lamast. Miska-
bætur voru 1.200.000 krónur.
Hinn dómurinn sem féll í liðinni
viku og áfallastreituröskun kom
við sögu í, var í máli sem portú-
galskur maður höfðaði gegn
tveimur Íslendingum sem réðust á
hann í verslun í Kópavogi í nóv-
ember 2006. Hann var
rúmlega tvítugur þegar
árásin átti sér stað.
Sérfræðingur í klín-
ískri sálfræði
sagði að samkvæmt frásögn stefn-
anda hefði hann upplifað mikla
skelfingu og ótta við að deyja
meðan á árásinni stóð. Hennar álit
var að hann hefði upplifað alvar-
legt sálrænt áfall þegar hann varð
fyrir árásinni. Einkenni hinna ýmsu
kvíðaraskana sem hann þjáðist af
skýrðust helst af undirliggjandi
áfallastreituröskun. Tveir óvilhallir
matsmenn töldu að afleiðingar
árásarinnar hefðu verið áfalla-
streita og með tímanum hefðu
bæst við einkenni þunglyndis sem
hefðu farið versnandi í fyrstu,
einkum eftir að maðurinn missti
föður sinn á jóladag 2007. Líkams-
árásin árið 2006 hefði verið
kveikjan að geðrænum vanda-
málum hans.
Þriðja dómsmálið í liðinni viku
þar sem fjallað var um alvarleg
sálræn áhrif árása er mál gríska
ferðamannsins sem ráðist var á í
miðborg Reykjavíkur. Fyrir dómi í
vikunni upplýsti móðir hans að í
kjölfar árásarinnar hefði honum
liðið mjög illa, andlega og lík-
amlega og verið óttasleginn. Hann
svipti sig lífi á Ítalíu í sumar. Þrír
íslenskir karlmenn eru ákærðir
fyrir árásina.
Kveikja að sálrænum kvillum
ÁRÁS Á LÍKAMA ER LÍKA ÁRÁS Á SÁLARHEILL
Stór hluti þolenda kynferðisofbeldis
þróar með sér svokallaða áfalla-
streituröskun (e. posttraumatic
stress disorder). Þetta kemur fram í
meistararitgerð Önnu Bentínu Her-
mansen í kynjafræði við Háskóla Ís-
lands um afleiðingar kynferðisof-
beldis á konur.
Þar má helst nefna afneitun og
viðbjóð þolenda gagnvart eigin lík-
ama og sjálfssköðun sem birtist í ár-
áttukenndri hegðun gagnvart mat
og fíkn í áfengi eða aðra vímugjafa.
Viðmælendur Önnu Bentínu í rit-
gerðinni höfðu allir upplifað ein-
kenni áfallastreituröskunar. Einn
þeirra lýsti líðaninni á eftirfarandi
hátt: „Ég þjáðist alla ævi vegna mis-
notkunarinnar, hann bara eyðilagði
líf mitt, það er ekkert öðruvísi. Ég
drakk og drakk til þess að deyfa
þennan sársauka, hann [sársaukinn]
var bara eins og svarthol inni í mér
og var að rista mig á hol. Neyslan
lagaði hins vegar ekki neitt; ég var
bara ennþá tómari inni í mér, svart-
holið stækkaði og mergsaug allar til-
finningar mínar.“
Í ritgerðinni kemur jafnframt
fram að nokkrir viðmælendanna
áttu erfitt með að gefa börnum sín-
um brjóst og tengjast þeim tilfinn-
ingalega. Ein kvennanna lýsti því
svo: „Ég þoldi aldrei börn, alveg frá
því að ég man eftir mér. Ég man að
mamma sagði að þetta myndi breyt-
ast þegar ég eignaðist sjálf börn, en
það gerðist ekki. Ég fann litlar til-
finningar gagnvart börnunum mín-
um. Ég meina, ég sinnti öllum lík-
amlegum þörfum þeirra, fyrir utan
að hafa þau á brjósti. Ég bara gat
ekki látið einhvern nærast á líkama
mínum, mér fannst það viðbjóðs-
legt.“
Áfallastreituröskun algeng
 Þolendur kynferðisofbeldis glíma við alvarlegar
og langvinnar andlegar og líkamlegar afleiðingar
Morgunblaðið/ÞÖK