SunnudagsMogginn - 18.03.2012, Blaðsíða 30

30 18. mars 2012
E
itt af kjörorðum samtímans er
að allt eigi að vera opið og
gagnsætt. Að undanförnu
hefur tvennt gerzt, sem sýnir
hvað sú hugsun sem að baki liggur á erfitt
uppdráttar. Annað er ákvörðun Lands-
dóms um að heimila ekki beinar útvarps-
og sjónvarpssendingar frá réttarhöldum
og vitnaleiðslum vegna ákærunnar á
hendur Geir H. Haarde, fyrrverandi for-
sætisráðherra. Sú ákvörðun sýndi full-
komið skilningsleysi dómara á samfélags-
háttum nútímans og gerði það að verkum
að þjóðin gat ekki fylgzt með þessum
réttarhöldum á þann veg, sem hún átti
fullan rétt á. Þótt réttarhöldin í Lands-
dómi hafi verið opin voru þau ekki opin á
þann veg, að almenningur í landinu gæti
fylgzt með þeim beint og milliliðalaust.
Hinn atburðurinn, sem sýnir hversu
erfitt er að fylgja fram hugmyndum um
opið og gagnsætt samfélag, er sú for-
vitnilega uppákoma, sem varð á Alþingi
fyrir nokkrum dögum, þegar Vigdís
Hauksdóttir alþingismaður setti
ákveðnar upplýsingar inn á fésbókarsíðu
sína um sjónarmið, sem fram komu á
fundi í þingnefnd, sem hún á sæti í, á
meðan á fundinum stóð. Þetta framtak
þingmannsins leiddi til harðra skoðana-
skipta á Alþingi og formaður nefndar-
innar, Valgerður Bjarnadóttir, taldi það
hina mestu ósvinnu, að slíkar upplýs-
ingar væru gerðar opinberar, áður en við-
komandi gestir þingnefndarinnar væru
komnir út af fundi.
Er það svo? Er eitthvað við það að at-
huga?
Þingmenn eru kjörnir fulltrúar þjóðar-
innar. Umræður á Alþingi fara fram fyrir
opnum tjöldum. Þeim er meira að segja
sjónvarpað beint. Þingnefndir eru í aukn-
um mæli að opna fundi sína, sem er sjálf-
sagt. Það er ákaflega fátt, sem gerist á
fundum þingnefnda, sem almenningur á
ekki fullan rétt á að fá vitneskju um. Í
raun og veru er jafnsjálfsagt að útvarpa og
sjónvarpa frá umræðum á fundum þing-
nefnda eins og frá þingfundunum sjálf-
um. Í algerum undantekningartilvikum
getur verið um svo viðkvæm mál að ræða
að tilefni sé til að loka slíkum fundum.
Það getur í stöku tilviki átt við um utan-
ríkisnefnd þingsins svo að dæmi sé tekið.
Hinir nýju samskiptamiðlar opna fólki
nýja veröld og ný tækifæri. Vigdís Hauks-
dóttir sýndi með lítilli færslu á hina svo-
nefndu Fésbók að þingmenn geta í störf-
um sínum farið inn á alveg nýjar brautir í
miðlun upplýsinga til almennings um það
sem er að gerast í sameiginlegum mál-
efnum þjóðarinnar. Þetta framtak þing-
mannsins er til fyrirmyndar. Það er til
eftirbreytni fyrir aðra þingmenn. Þeir
geta með þessum hætti á skammri stundu
komið á framfæri við borgara þessa lands
upplýsingum, sem sjálfsagt er að séu að-
gengilegar fyrir fólk.
Því hefur verið haldið fram, að þing-
maðurinn hafi brotið þingskapalög með
þessu framferði sínu. Um það eru að vísu
skiptar skoðanir en þá er að breyta þing-
skapalögunum en ekki banna upplýs-
ingamiðlun.
Eru það einhver rök ef sérfróðir aðilar
eða aðrir koma á fund þingnefndar og
veita upplýsingar eða lýsa sjónarmiðum,
að það megi ekki miðla þeim til annarra,
þótt þeir hinir sömu séu ekki komnir út af
fundinum? Hvaða þáttaskil verða, þegar
gestir ganga af fundi?
Ákvörðun Landsdóms, sem hér hefur
verið gerð að umtalsefni, og neikvæð við-
brögð sumra þingmanna vegna þeirrar
nýjungar, sem Vigdís Hauksdóttir hefur
beitt sér fyrir í samskiptum þingmanna
við umbjóðendur sína, sýna að þeir sem
völdin hafa eru tregir til að breyta til. Það
er ekkert nýtt.
Elítan í öllum löndum er söm við sig,
hvort sem um er að ræða elítu ættarveld-
anna (sem eiga sér langa og athyglisverða
en umdeilda sögu í samfélagi okkar) eða
annars konar elítur. Telur Valgerður
Bjarnadóttir, þingmaður Samfylkingar,
kannski að hinir nýju samskiptamiðlar
ógni rótgrónum ættarveldum hins ís-
lenzka samfélags?! Eða er Samfylkingunni
eitthvað í nöp við Fésbókina?
Það er alveg ástæðulaust fyrir almenn-
ing á Íslandi, afkomendur sjómanna,
verkamanna og bænda til sjávar og sveita,
að láta gamla yfirstétt ættarvelda og sér-
hagsmunahópa ráðskast með sín mál öllu
lengur. Aðlinum var steypt af stóli í París
fyrir rúmum 200 árum. Er ástæða til að
framlengja völd hans annars staðar?
Það er tímabært að Alþingi stígi næsta
skref og að hafnar verði beinar sjónvarps-
sendingar frá öllum fundum þingnefnda
þannig að störf Alþingis verði „opin og
gagnsæ“. Er það ekki við hæfi í ljósi sögu
þessa eins elzta þjóðþings veraldar?
Það eru smátt og smátt að verða til
nokkuð skýrar víglínur í umræðum um
hið beina lýðræði. Þær fara ekki eftir
flokkum. Þær ganga þvert á flokka. Hug-
myndin um beint lýðræði, stjórnskipun,
sem byggist á því að fólkið sjálft taki allar
grundvallarákvarðanir um eigin mál í at-
kvæðagreiðslum, fær góðan hljómgrunn
hjá hinum almenna borgara. En henni er
ekki vel tekið hjá ráðandi öflum í öllum
flokkum og margvíslegum hagsmuna-
samtökum. Enn telja forystumenn verka-
lýðs og vinnuveitenda að fámennis-
stjórnir eigi að ráða í lífeyrissjóðunum en
ekki þeir sem eiga þá. Það er furðuleg
forneskja.
Og enn telja ættarveldin í íslenzkum
stjórnmálum að þau eigi að ráða en ekki
fólkið í landinu. Það er ekki minni forn-
eskja.
Það er komið að vegamótum. Það þurfa
að verða þáttaskil. Hættan er hins vegar
sú, að gamlir siðir og venjur reynist rót-
grónari en við höldum. Það getur enginn
höggvið á þann hnút nema þjóðin sjálf.
Er hún tilbúin til þess?
Elítan, ættarveldin og samskiptamiðlar nútímans
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Það var stór stund í sögu vísindanna þegar mað-ur spókaði sig í fyrsta skipti í geimnum á þess-um degi fyrir 47 árum. Rússneski geimfarinnAlexey Leonov varð þessa heiðurs aðnjótandi,
klæddur í þar til gerðan geimgalla. Á meðan beið félagi
hans, Pavel Belyayev, átekta inni í geimfarinu, Voskhod
2. Gangan stóð í tólf mínútur og níu sekúndur og á með-
an var Leonov tjóðraður við geimfarið til að fyrirbyggja
að hann hyrfi inn í tómið.
Gangan, sem hófst yfir landamærum Súdan og
Egyptalands en lauk yfir austanverðri Síberíu, heppn-
aðist í alla staði vel en þegar Leonov ætlaði að smeygja
sér aftur inn í sérstakt þrýstijöfnunarhólf á geimfarinu
versnaði hins vegar í því, geimbúningur hans hafði
nefnilega belgst út meðan á göngunni stóð. Gat geimfar-
inn ekki fyrir sitt litla líf troðið sér aftur inn í hólfið. Nú
voru góð ráð dýr og Leonov hugkvæmdist að tappa af
ventli á búningi sínum. Það dugði til og honum tókst að
smokra sér aftur inn, með naumindum þó.
Geimfarinn hélt ró sinni meðan á þessum raunum stóð
og minntist ekki á vandræðin gegnum talstöðina til að
valda fólki á jörðu niðri ekki áhyggjum.
Hitinn í geimbúningnum var gríðarlegur og Leonov
upplýsti að hann hefði vaðið eigin svita í hné þegar hann
loksins komst inn í geimfarið. Löngu síðar viðurkenndi
Leonov að hann hefði haft eiturpillu í fórum sínum sem
hann átti að taka kæmist hann ekki aftur inn í geimfarið
og Belyayev neyðst til að snúa heim án hans.
Enda þótt Leonov væri kominn inn í geimfarið aftur
voru tvímenningarnir ekki hólpnir, illa gekk að loka
hleranum sem opnaður hafði verið þegar Leonov brá sér
út í gönguferðina. Það hafðist á endanum.
Lentu í miðjum Úralfjöllum
Ekki var óförum geimfaranna þar með lokið en bilun í
sjálfvirkum lendingarbúnaði á leið heim til jarðar varð
til þess að Voskhod 2 lenti 386 kílómetra frá áætluðum
lendingarstað – í miðjum Úralfjöllum í Síberíu. Félögun-
um varð ekki meint af lendingunni en jafnvel þótt flug-
vél kæmi snemma auga á geimfarið var útilokað að sækja
þá á þyrlu. Leonov og Belyayev þurftu því að þrauka
nóttina í 30 gráða frosti í kompaníi bjarna og úlfa. Til
allrar hamingju voru þeir með byssu við höndina (menn
hafa greinilega gert ráð fyrir þessum möguleika) en ekki
þurfti að hleypa af henni þrátt fyrir að fengitíminn væri í
algleymingi.
Degi síðar komst björgunarsveit til þeirra á skíðum
með vistir og eldivið. Önnur nóttin í óbyggðunum varð
fyrir vikið bærilegri. Að morgni næsta dags fóru geim-
fararnir á skíðum fáeina kílómetra þangað sem þyrla gat
sótt þá og björgunarsveitina. Þeim var borgið.
Lendingarhylkið úr Voskhod 2 er nú til sýnis á safni í
Korolev, nærri Moskvu.
Alexey Leonov var í miklum metum hjá geimferða-
málafrömuðum í Sovétríkjunum og átti að verða fyrsti
sovéski geimfarinn til að drepa fæti á tunglið. Eftir
nokkrar misheppnaðar mannlausar ferðir og þá nið-
urlægjandi staðreynd að Bandaríkjamenn urðu á undan
til tunglsins, þegar Appolo 11 lenti þar 20. júlí 1969,
hættu Sovétmenn á hinn bóginn við þau áform.
Árið 1971 átti Leonov að fara fyrir fyrstu mönnuðu
geimstöðinni en varð frá að hverfa, þar sem grunur lék á
að einn úr áhöfn hans væri með berkla. Þar slapp Leonov
með skrekkinn en áhöfnin sem fór í staðinn beið öll bana
í leiðangrinum.
Leonov er enn í fullu fjöri, 77 ára gamall. Hann hefur
tengst geimferðum fram á þennan dag og meðal annars
skráð sögu geimkapphlaupsins milli Sovétmanna og
Bandaríkjamanna ásamt bandaríska geimfaranum David
Scott. Leonov er einnig frambærilegur listmálari og leit-
ar oftar en ekki fanga í geimnum.
orri@mbl.is
Fyrsta
geim-
gangan
Alexey Leonov spókar sig í geimnum, fyrstur manna.
’
Löngu síðar viðurkenndi Leo-
nov að hann hefði haft eit-
urpillu í fórum sínum sem hann
átti að taka kæmist hann ekki aftur
inn í geimfarið.
Leonov með eigin teikningu sem tengist geimferðum.
Á þessum degi
18. mars 1965